5 маусымда бүкіл әлемде атап өтілетін Дүниежүзілік қоршаған орта күні – бұл біз үшін бір сәт тоқталып, планетамыздың денсаулығы туралы ойланатын мүмкіндік.
Өсіп келе жатқан халықтың қажеттіліктері мен климаттың өзгеруі арасындағы жарыс бізді қиын таңдауға алып келді. Егер де біз қоршаған ортаға деген көзқарасымызды өзгертпесек, апатты болашаққа тап боламыз. 2050 жылға қарай Орталық Азия халқы саны 100 миллионнан асады. Өскелең экономика мен жас тұрғындар жағдайында өңірдің суға, азық-түлікке және энергетикалық ресурстарға қажеттілігі теңдесі жоқ деңгейге жетеді. Бірақ бұл адамдар қажеттіліктері экожүйелердің деградациясын азайту және оларды қалпына келтіру қажеттілігінен асып кетпеуі керек. Орталық Азия мемлекеттеріне Арал теңізін құрып кетуден сақтау үшін қоршаған ортаны ұтымды басқару маңызды. Бір кездері Арал теңізі әлемдегі төртінші үлкен көл болған еді. Бірақ бүгінде оның мөлшері бастапқы өлшемнің оннан бір бөлігін құрайды. Өркендеп келе жатқан балық аулау саласы құлдырады, ал жақын жерде тұратын адамдар мен малдың денсаулығына ұсақ шаң, тұз және пестицидтердің қалдықтарын көтеріп, тарататын қатты құмды дауылдар теріс әсер етеді.
Осы апатқа дейін Арал теңізі аймағының экономикасы мал шаруашылығына, ауылшаруашылығына және балық аулауға бағытталған болатын. Бүгінде бұл аймақта шамамен 40 миллион адам тұрады, оның ішінде 4 миллион адам бұрынғы теңіз түбінде немесе оның жанында тұрады. Әлеуметтік, экономикалық және экологиялық проблемалардың үйлесуі көпшілікті аймақтан кетуге мәжбүр етті.
Алайда, соңғы өзгерістер Қазақстанның теңізді сақтауда жетекші рөл атқара алатындығын көрсетеді. Қазақстан Үкіметінің тынымсыз ыждаһаты арқасында Қазақстандағы Солтүстік Арал теңізі қайта жанданды, ал балық аулау өткенмен салыстыруға келмейтін болса да, қайтып оралды.
2021 жылдың қаңтарында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның жаңа экологиялық кодексіне қол қойды. Жаңа кодекс елдегі экологиялық тәжірибені жақсартуға бағытталған және АҚШ-тың халықаралық даму агенттігі (USAID) Қазақстанның экология, геология және табиғи ресурстар министрлігін әзірлеуге көмектескен климатқа бейімдеу жөніндегі жаңа мақалаларды қамтиды. Климат мәселелері жөніндегі заңнаманы қабылдау мен іске асыруды қолдай отырып, АҚШ үкіметі Орталық Азия елдерінде оны пайдалану үшін климатқа бейімделудің табысты моделін көрсету мақсатында бұрынғысынша Қазақстан Үкіметімен ынтымақтасуға ниетті.
USAID және көптеген даму серіктестері Арал теңізінің экожүйесін қалпына келтіру бойынша бірқатар жобаларды іске асыру үшін аймақ елдерінің үкіметтерімен ынтымақтасады. Алда ұзақ жол бар, бірақ бүкіл әлем бойынша жасалған іс–әрекет мысалдары біздің планетамызды мағыналы түрде сауықтыра алатынымызды көрсетеді.
Америка Құрама Штаттарының Қазақстандағы елшісі ретінде мен Байден-Харрис әкімшілігі климатты АҚШ-тың сыртқы саясаты мен ұлттық қауіпсіздігінің негізгі басымдығы дәрежесіне көтерді деп мақтанышпен айта аламын. Сіздердің кейбіреулеріңіз үш онжылдық бойы аймақтың досы болған бұрынғы Мемлекеттік хатшы Джон Керри мырзаны еске алады. Жаңа әкімшілікте ол АҚШ Президентінің климат жөніндегі арнайы өкілі болды. Осы жаңа рөлде Керри Мырза Арал теңізін қалпына келтіруге және трансшекаралық су ресурстарын табысты басқаруға аса маңызды орын береді.
Қазіргі уақытта USAID осы жылдың соңында басталатын экожүйені қалпына келтіру бойынша жұмысқа дайындық шеңберінде Үздік тәжірибелер мен алынған тәжірибені анықтау мақсатында Арал теңізінің экожүйесін қалпына келтіру бойынша алдыңғы іс-шараларға талдау жүргізуде. USAID Орталық Азия мен Ауғанстандағы тұрақтылықты, экономикалық өркендеуді және тұрақты экожүйелерді арттыру үшін трансшекаралық су ресурстарын басқару бойынша аймақтық ынтымақтастықты нығайтуға ұмтылатын болады.
Бүгінгі таңда Арал теңізіндегі жағдай үмітсіз болып көрінсе де, оптимизмге себеп бар. Арал теңізінің экожүйесін қалпына келтіру жөніндегі біздің бірлескен іс–әрекетіміз Орталық Азия тұрғындары үшін неғұрлым гүлденген және орнықты болашаққа алып келуі мүмкін. Америка Құрама Штаттары Қазақстанды осы ыждаһатта қолдайтынын мақтан тұтады; біз бір планетада өмір сүріп жатырмыз және оған бірге қамқорлық жасауымыз керек.
Осы мақаланы оқуға бірнеше минут бөлгендердің барлығын Мен Дүниежүзілік қоршаған орта күнімен құттықтаймын!
Уильям Х. Мозер мырза
АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі