ҚЫСҚАША ШОЛУ
Қазақстан Республикасының билік жүйесі мен Конституциясы Президент әкімшілігіне бағынады. Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылы маусым айындағы сайлаудан кейін президент атанды, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросына қарасты бақылау миссиясының мәліметтері бойынша, сайлау күні бюллетеньдерді сайлау жәшігіне салып тастау және дауыстар санын бұрмалау; жиналыстар, пікір білдіру мен қоғамдастықтар бостандығын шектеу және тұтастай алғанда «демократиялық стандарттарға лайықты құрмет көрсетпеу» орын алды. Бұрынғы Президент Нұрсұлтан Назарбаев бірқатар мемлекеттік функциялар бойынша өмір бойына едәуір зор заңдылық өкілеттіктерге ие. Атқарушы билік заң шығарушы және сот билігін, сондай-ақ өңірлік және жергілікті билік органдарын басқарады. Конституцияға өзгерістер немесе түзетулер енгізу үшін алдын ала Президент келісімі қажет. 12 тамыз күні жылына бір рет өткізілетін жалпыхалықтық сайлауда облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардың заң шығарушы органдары Президент Әкімшілігімен келісе отырып жұмыс істейтін жергілікті билік органдарының қатаң бақылауымен жанама сайлау арқылы Парламенттің жоғарғы палатасына 49 сенатордың 17-ін сайлады.
Ішкі істер министрлігі ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз етуге тікелей жауапты полицияның жұмысын қадағалайды. Ұлттық қауіпсіздік комитеті ішкі және шекаралық қауіпсіздікті, сондай-ақ ұлттық қауіпсіздікті, терроризмге қарсы қызметті, экстремистік топтар, әскери топтар, саяси партиялар, діни топтар және кәсіподақтар сияқты заңсыз немесе тіркелмеген топтардың қызметін тексеру мен алдын алуды қадағалауды жүзеге асырады. Комитет тікелей Президентке бағынады, ал оның төрағасы бұрынғы Президент Н. Назарбаевтың төрағалығымен Қауіпсіздік Кеңесінде отырады. Азаматтық билік қауіпсіздік күштерін ықпалды түрде бақылап отыр. Қауіпсіздік күштері заң бұзушылықтарға жол берді.
Адам құқықтары саласындағы маңызды мәселелерге үкімет тарапынан немесе оның атынан заңсыз немесе қасақана кісі өлтіру; үкімет тарапынан және оның атынан азаптау; саяси тұтқындар; сот жүйесінің тәуелсіздігіне байланысты мәселелер; пікір білдіру, баспасөз және интернет бостандығын шектеу; бейбіт жиналыстар мен қоғамдастықтар бостандығына араласу; саяси өмірге қатысуды шектеу; сыбайлас жемқорлық; адам саудасы және жұмысшылар қоғамдастықтарының бостандығын шектеу жатады.
Үкімет лауазымды тұлғаларды заңды бұзғандары үшін, әсіресе, жемқорлыққа байланысты атышулы істері үшін іріктеп жауапқа тартқан болатын. Алайда сыбайлас жемқорлық қанат жайып, жоғары лауазымдағы қызметкерлер, сонымен қатар құқық қорғау органдарымен байланысы бар қызметкерлер жазадан құтылады.
1-бөлім. Жеке тұлғаның тұтастығын құрметтеу, келесі жағдайларда еркіндігін сақтау:
а. Өмірден айыру және басқа да заңсыз немесе саяси себептермен өлтіру
“Үкімет немесе оның агенттері қасақана немесе заңсыз кісі өлтірген, соққыға жығып, соңы өлімге әкелген” деген бірнеше хабарламалар жарияланды. Белсенділер түрмелерде өлімге әкеліп соғатын заң бұзушылықтар, әсіресе түрме қызметкерлерінің бұйрықтарын өз еркімен орындағаны үшін ерекше артықшылықтарға ие болатын көмекші-тұтқындар тарапынан болған заң бұзушылықтар жиі кездесетінін атап өтті.
17 қазанда полиция жергілікті бақташы Азамат Оразалыны ұстап алып, оны мал ұрлады деген күдікпен Мақаншы ауылының полиция бөлімшесіне жеткізді. Сол күні Оразалы көз жұмды; болжам бойынша полиция оған ұрлығын мойындатпақ болған. 19 қазанда полиция азаматтың Мақаншыдағы полиция бөлімшесінде қайтыс болғанын растады. Тергеу нәтижесінде азаптады деген күдік тағылып, үш полиция қызметкері қамауға алынды.
Кейбір құқық қорғау ұйымдары 24 ақпан күні қамауда отырған қоғамдық белсенді Дулат Ағаділдің өлімін заңсыз деп тапты. 24 ақпанда полиция Ағаділді Нұр-Сұлтан қаласының жанындағы үйінде тұтқындап, оны сотты қорлау жөніндегі жекелеген іс бойынша сот шешімін құрметтемегені үшін елордалық тергеу изоляторына орналастырды. Келесі күні таңертең полиция Ағаділдің жүрек ұстамасынан қайтыс болғанын хабарлады. Құқық қорғаушылар бейтарап тергеуді талап еткен соң, келесі күні медициналық органдар марқұм Ағаділдің мәйітін екі тәуелсіз дәрігердің қатысуымен тексеріп, зорлық-зомбылық орын алғанын дәлелдейтін ештеңе таппаса да, дене бірнеше жерден көгергенін байқады. 29 ақпан күні Президент Қ. Тоқаев іс материалдарын зерттегенін және марқұм Ағаділ жүрек ұстамасынан қайтыс болғанына сенімді екенін мәлімдеді. 28 мамырда Нұр-Сұлтан қаласының прокуратурасы ешқандай қылмыстық әрекеттердің белгілері анықталмағандықтан марқұм Ағаділдің өліміне қатысты тергеуді тоқтатқанын, марқұмды қамауға алу және тұтқындау толықтай заң аясында жүргізілгенін мәлімдеді.
Құқық қорғаушыны өлтіру туралы сот ісі 2019 жылдан бері жалғасып келеді. 2019 жылдың мамыр айында Қарағанды облысының Атасу ауылында винтовкамен атып өлтірілген белсенді Ғали Бақтыбаевтың денесі табылды. Бақтыбаев жергілікті басқару органдары тарапынан болған сыбайлас жемқорлық, қазына тонау және басқа да бұзушылықтар мәселелерін көтерген қоғамдық белсенді болатын. Ішкі істер министрі құрған арнайы тергеу тобы төрт күдіктіні ұстады, олардың бірі – бұрынғы полиция қызметкері. Тергеу мамыр айында аяқталып, сотқа жіберілсе, алқабилер соты 17 тамызда басталды.
Жоғалу
Билік органдары тарапынан немесе қатысуымен жоғалғандар туралы мәлімдеме жоқ.
Азаптау және басқа да қатыгездіктер, адамшылыққа жатпайтын қорлау жағдайында ұстау немесе жазалау
Заң қинауға тыйым салады, бірақ полиция мен түрме қызметкерлері қамаудағы адамдарды азаптап, зорлық-зомбылық көрсетті деген мәлімдемелер жоқ емес. Құқық қорғаушылар азаптаудың мемлекет ішіндегі ресми анықтамасы БҰҰ-ның Азаптауға қарсы конвенциясында берілген анықтамаға сай келмейтінін анықтады.
Азаптауға қарсы ұлттық алдын алу механизмі (ҰАМ) заң тарапынан Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті басқарманың бір бөлігі ретінде құрылды. Омбудсмен Э. Әзімованың қыркүйек айындағы жария мәлімдемесіне сәйкес, тұтқындардың азаптауларға және басқа да қатыгез әрекеттерге қатысты шағымдар саны 2019 жылмен салыстырғанда артты. Басқармаға 2019 жылы 84 шағым түссе, осы жылдың алғашқы 10 айында азаптау мен қатыгездік туралы 125 шағым келіп түсті. ҰАМ бұл шағымдар бойынша 121 қылмыстық іс тіркелгенін және 23 адам азаптағаны үшін сотталғанын хабарлады. 2019 жылы Бас прокуратура жылдың алғашқы алты айында азаптауға қатысты 136 шағым түскенін хабарлап, олардың бесеуі тергеу нәтижелері бойынша сот орындарына жіберілгенін мәлімдеді.
Омбудсмен сонымен бірге тұтқындарға қатысты кеңінен қолданылатын «ГУЛАГ-түзету әдісін» сынға алып, аталмыш мәселе тиісті білім мен бақылау болмаған соң ұзаққа созылған деп есептейді. Ол ҰАМ-мен өзара неғұрлым тиімді іс-әрекетті қамтамасыз ету және түрме қызметкерлерінің азаптау жағдайларын жасыруына мүмкіндік бермеу үшін пенитенциарлық мекемелердің қызметкерлерін тұрақты оқытуға және пенитенциарлық жүйе қағидаларын жаңартуға шақырды.
Түрме офицерлері азаптағаны үшін жауапқа тартылған жағдайлар сирек орын алып, олар көбіне жеңіл жазалармен құтылды.
3 ақпанда Қапшағай аудандық соты Заречный түрмесінің жеті қызметкерін қамаудағы адамды азаптағаны үшін кінәлі деп тапты. Сот Мінез-құлықты түзету жөніндегі директордың орынбасары Арман Шабденов пен Жедел жұмыс жөніндегі директордың орынбасары Жексеновты жеті жылға, ал қалғандарын бес жылдан алты жылға дейін бас бостандығынан айырды.
1 сәуірде Қарағанды маңындағы Шахтинск қаласындағы түрменің Жедел жұмыс бөлімінің директоры Ерболат Асқаров қамаудағыларды азаптағаны үшін екі жарым жылға шартты түрде сотталғанына қоса пенитенциарлық мекемелерде үш жылға дейін жұмыс істеуден шеттетілді. 23 қаңтарда РУ-170/3 Орал түрмесіндегі 200-ден астам тұтқынды түрме әкімшілері контрабанданы іздеуге шақырған Ұлттық ұлан сарбаздарымен бірге аяусыз ұрып-соқты. Тұтқынның туысы осы оқиға бойынша құқық қорғаушылармен байланысқа шыққан, ал келесі күні жергілікті құқық қорғаушы бастаған ҰАМ өкілдері түрмеге барып, тұтқындардың оларға қалай қарайтындығы жайлы сөздерін тыңдады. Тұтқындар сарбаздар оларды ұрып-соғып, үш сағат бойы салқын жерде желең киіммен ұстап, жеке заттарын жойып, сондай-ақ тіл тигізгенін мәлімдеді. Рейдтен кейін түрме қызметкерлері тұтқындарды әскери ауруханаға жібермеді. ҰАМ өкілдері 99 жазбаша шағым жинап, пенитенциарлық комитет пен прокуратура барлық айыптауларды тергеуге уәде берген болатын. Осындай оқиға бір жыл бұрын да сол түрмеде болған еді, бірақ екі оқиға үшін де ешкім жауапқа тартылған жоқ.
Түрме мен түзету орындарындағы жағдай
Түрмелердегі жағдай өте ауыр, кей кезде өмірге қауіп төндіреді және жабдықтау құралдары халықаралық денсаулық сақтау стандарттарына сай келмейді. Тұтқындардың денсаулықтарына қатысты мәселелер шешілмеген, не түрмелердегі ахуалдың кесірінен денсаулықтары одан әрі нашарлаған. Түрмелерде медицина қызметкерлері айтарлықтай жетіспейді.
Физикалық жағдайлары: ҰАМ денсаулық жағдайы мен санитариялық жағдайларды қоса алғанда, көптеген мәселелер туралы хабарлады: нашар медициналық қызмет көрсету, оның ішінде АИТВ/ЖИТС, туберкулез және қант диабетімен ауыратын қамаудағылар үшін; тінту, тергеу және басқа мекемелерге транзит кезінде азаптаудың жоғары қаупі; азаптауларға қатысты шағымдарды тергеу бойынша прокурорлар тарапынан кері байланыстың болмауы; отбасылармен байланыстың болмауы; осал топтардағы қамаудағыларға, оның ішінде мүгедектер мен АИТВ/ЖИТС-ке шалдыққан қамаудағыларға қатысты кемсітушілік; цензура; шағымдарды өткізетін сенімді құрылымдардың жоқтығы.
COVID-19 пандемиясы түрмелердегі, әсіресе тұтқындар инфекцияға бейім болған жағдайларда денсаулық пен санитариялық жағдайды одан бетер нашарлатты. 1 тамызда Адам құқықтары жөніндегі омбудсмен Э. Әзімова әлеуметтік желілерде полиция мен қамауда отырған адамдарға медициналық көмектің жеткіліксіздігі туралы шағымдардың саны елде қоғамдық денсаулықты сақтау мақсатымен карантин енгізілген кезде көбейгенін хабарлады.
Белсенділер карантин кезінде түрмелер мен тергеу изоляторларындағы денсаулық жағдайы туралы дабыл қағуды жалғастырған. Құқық қорғаушылар мен бақылаушылар билікті БҰҰ-ның Азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінің алдын алу жөніндегі кіші комитетінің ұсынымдарын , барлық мемлекеттерді мүмкіндігінше ерте, шартты түрде мерзімінен бұрын немесе уақытша босату арқылы тұтқындардың санын азайтуға шақыруын елемегені үшін сынға алып, осылайша тұтқындардың қоғамдағы денсаулық сақтау стандарттарына қолжетімділігі үшін мемлекет жауапты екенін тағы да растады.
Баспасөздің хабарлауынша, 1 маусым күні уланудың салдарынан Көкшетау тергеу изоляторында үш ер адам қайтыс болып,тағы екеуі ауыр хәлге тап болды. Зардап шеккендердің көпшілігі жол ережесін бұзғаны үшін қамалған болатын. Белсенділер билікті осындай кішігірім құқық бұзушылықтар үшін түрмеден басқа балама жаза түрлерін қолданбағаны үшін сынға алды.
Тұтқындардың туыстары түрме әкімшілері тұтқындардың COVID-19 сәйкес келетін белгілері туралы шағымдарын елемейді деп бірнеше рет шағымданған болатын. Аталмыш шағымдар көпшіліктің құлағына жеткен кезде, түрме шенеуніктері тұтқындар арасында COVID-19 оқиғаларының болғанын жоққа шығарып, тұтқындардың вирусқа бақылау сынағы теріс нәтиже көрсеткенін хабарлады.
Тұтқындардың құқығын қорғаушылар билік түрмелерде тұтқындарға қатысты қарым-қатынас жайлы ақпаратты жасыру үшін COVID-19 шектеулерін қолданады деп алаңдайды. Ішкі істер министрлігінің бұйрығынан кейін барлық әкімшілер тұтқындардың туыстарымен жеке кездесуіне тыйым салды. Алайда, кездесулердің орнын толтыру үшін кейбір түрме әкімшіліктері тұтқындардың телефон қоңырауларының санын көбейтіп, туыстарымен онлайн-кездесулер өткізуге мүмкіндік берді.
Халықаралық түрме реформасының (ХТР) мәліметтері бойынша, ерлер мен әйелдер бөлек ұсталса да, сотқа дейін қамауда отырғандар сотталғандардан бөлек ұсталса да, уақытша қамақтар, сотқа дейінгі тергеу изоляторы мен түрмелер арасындағы ауысулар кезінде жастар көбінесе ересектермен бірге ұсталған болатын.
Полиция камераларында, тергеу изоляторларында және түрмелерде қатыгездік орын алған. Бақылаушылар әкімшілерге арналған кәсіби дайындық бағдарламаларының жоқтығын нашар қарым-қатынастың негізгі себебі ретінде көрсетті.
ҰАТ және қоғамдық бақылау комиссияларының мүшелері (ҚБК) (мониторинг жүргізетін квазитәуелсіз органдар) түрмелерде инфрақұрылым мәселелері әлі де барын, соның ішінде нашар сантехника мен канализациялық жүйелер сияқты шешімін таппаған гигиеналық жағдайлар, антисанитариялық төсек-орын жабдықтары туралы мәлімдеді. ҚБК мүшелері кейбір мүмкіндігі шектеулі тұтқындардың бірнеше ай бойы суға шомыла алмағанын хабарлады. Медицина қызметкерлерінің жетіспеушілігі мен медициналық көмектің толыққанды көрсетілмеуі және мүгедек тұтқындарды тасымалдау мәселелері де бар делінген. Көп жерлерде ҰАМ тұтқындағылардың сыртқы әлеммен байланысуға және олардың құқықтары жайлы ақпарат алуға шек қойылғанын атап өтеді. ҰАМ мен ХТР түрмелердегі азық-түліктің сапасына қатты алаңдайтынын мәлімдеді. Тұтқындар мен бұрынғы тұтқындар түрмедегі азықпен қамту жағдайына шағымданып, оларға сақтау мерзімі өтіп кеткен тамақтардың берілетінін хабарлады.
Үкімет жыл бойына тергеу изоляторларында немесе түрмеде орын алған өлім, өзіне-өзі қол жұмсағандар мен қол жұмсауға тырысқандар санын жарияламайды.
Әкімшілік: Әдетте органдар қатыгездік бойынша түскен шағымдарға қатысты тергеуді дұрыс жүргізбейді. Адам құқықтарын қорғау жөніндегі бақылаушылар байқағандай, көптеген жағдайларда органдар тұтқындалғандардың азаптаулар туралы арыздарын қарастырмаған, түрме әкімшілігі мен қызметкерлерін жауапқа тартпаған. ҰАМ-ның 2018 жылғы баяндамасында басқа тұтқындарға бақылау жасайтын және қосымша міндеттерді атқаратын ерікті көмекшілердің мәселесі атап өтілді.
Заң түрмелерде бекітілмеген діни қызмет түрлеріне, рәсімдерге, кездесулерге және миссионерлік қызмет жүргізуге тыйым салады. Заң бойынша, қамаудағы “діни рәсімге” мұқтаж адам және оның туыстары түрме қызметіне кедергі жасамай, басқалардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзбай, діни рәсім, кездесулер өткізу үшін заңды түрде тіркелген діни ұйымның өкілін шақыруға өтініш жасай алады. ҚБК хабарлауынша, кей түрмелерде мұсылман тұтқындарға Рамазан айында ораза ұстауға рұқсат берілмеген. ҰАМ-ға сәйкес, намаз ішкі ережелерге қайшы келмейтін болса ғана рұқсат етіледі. Түнде, тексеру кезінде намаз оқуға жол берілмейді.
Тәуелсіз мониторинг: Түрмелерді бақылайтын тәуелсіз халықаралық бақылаушылар болмаған. Құрамына азаматтық қоғам өкілдері кіретін ҚБК-тері түрмелерге бақылау жасап бара алады. Құқық қорғаушылардың айтуынша, кейбір түрмелер ҚБК-ға мандаттарын сәтті жүзеге асыруға әкімшілік кедергілер жасады, бюрократиялық мәселелердің кесірінен ҚБК-ры объектілерге өту үшін бірнеше сағат күтуге мәжбүр болды, немесе ҚБК-на қысқа уақытқа ғана кіруге рұқсат етілді. Кейбір адвокаттардың айтуынша, ҚБК тиімсіз болып келеді, өйткені ҚБК-де ешқандай құқық қолдану құқығы жоқ, ал Әділет секторының мекемелері, соның ішінде түрмелер де реформалауға мүдделі емес.
Билік Павлодардағы ҚБК төрағасы Елена Семеноваға қысым көрсетуді жалғастырды. Алматы облысы, Тараз және Қостанайдың түрме әкімшіліктері жалған мәліметтерді тарату арқылы олардың абыройы мен мәртебесіне нұқсан келтірді деген айыппен оған жеті қуыным берді. Шілдеде сот әкімшіліктің пайдасына шешім шығарып, Семенованы әлеуметтік желілердегі талаптарын ашық түрде жоққа шығаруға, сондай-ақ сот шығындарын төлеуге міндеттеді. Қыркүйек айындағы жағдай бойынша талапкерлер үш қуынымды қайтарып алды, ал Семенова төртеуін жоғалтты.
Негізсіз қамауға алу немесе ұстау
Заң негізсіз қамауға алып, ұстауға тыйым салады, бірақ бұл мәселе әлі орын алып отыр. Бас прокурордың БАҚ өкілдеріне айтуынша, тамыз айында прокурорлар заңсыз қамалған 500 адамды босатты.
Адам құқықтары жөніндегі бақылаушылар COVID-19 карантиндік шектеулері кезінде негізсіз ұсталғандар туралы хабарлады. «Адам құқықтары және заңдылықтың сақталуы жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы» үкіметтік емес ұйымы (ҮЕҰ) Алматы билігі шатырлы лагерь салғанын және наурыз айында басталған COVID-19 блокадасы кезінде қалада жиналған барлық панасыз азаматтарды мәжбүрлеп қамауға алғанын хабарлады. Бұл мекеменің жанында тұратын кейбір адамдар панасыз азаматтардан басқа, қамалғандардың арасында полиция рейдтері кезінде қолға түскен азаматтар да болды деп мәлімдеді. Полицияның бақылауындағы мекемеден қашып үлгерген бірнеше адам аштыққа, суыққа және ұрып-соғуға шағымданды. Мәлімдемелерді тексеруге тырысқан журналистер мен адам құқықтары жөніндегі бақылаушыларға объектіге кіруге тыйым салынды.
Қамауға алу тәртібі мен қамаудағыларға қарау
Қылмыс жасады деген күдіктіні тергеу үшін алдымен оны полиция бөлімшесіне әкеледі. Тергеу жүргізбес бұрын, айыпталушыға адвокатпен кездесуге мүмкіндік берілу қажет.. Тергеуші айыпталушыны тұтқынға алу барысында оның үстінде қарудың бар-жоғын, дәлелдерді жасырған не жойған жағдайын анықтау мақсатында дереу тінту жүргізе алады. Тергеуші оны қамауға алған соң, үш сағаттың ішінде қамауға алудың себептерін, қамауға алынған уақыт пен орнын, тінтудің нәтижелерін және өтінішті жазған уақытты көрсетіп, күдіктімен бірге өтінішке қол қоюлары керек. Сондай-ақ тергеуші қол қойылған уақыттан бастап 12 сағаттың ішінде прокуратураға жазбаша түрде есеп беруі керек.
Тұтқынға алу сот тарапынан бекітілуі тиіс. Бекітілу рәсімі үш кезеңнен тұрады:
(1) тергеуші тұтқынға алған себебін растау үшін барлық дәлелдерді жинап, іске қатысты барлық материалды прокурорға жібереді; (2) прокурор дәлелдермен жіті танысып, 12 сағаттың ішінде сотқа жібереді; (3) сот процесі айыпталушы, оның адвокаты және прокурордың қатысуымен өтеді. Егер қамауға алған уақыттан бастап 48 сағаттың ішінде қамау басқармасына сот тарапынан қамауға алу шешімі түспесе, айыпталушы қамаудан дереу босатылып, іске жауапты тергеуші мен прокурорға хабарлануы тиіс. Алдын ала қамауға алу мерзімі әртүрлі жағдайларда: қылмыстық топтар жасаған ауыр немесе террористік қылмыстар, есірткі саудасы, кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық қылмыстар және т.б. кезінде 72 сағатқа ұзартылуы мүмкін. Сот қамақтың басқа түрлерін қолдана алады: үй қамақ, жүріп-тұруға тыйым салу. Құқық қорғаушылардың пікірінше, бұл тәртіп көбіне сақталмайды.
Сот органы қамауға алу ордеріне рұқсат беру/бермеуге өкілетті болса да, сот төрешілері істің басым көпшілігінде ордер өкілеттігін прокурорға береді.
Заң кепілдікке шартты түрде босатуға мүмкіндік береді, дегенмен кепілдік үдерістері шектелген. Ұзақ мерзімді алдын ала тұтқындау үдерістері өзгеріссіз қалды. Кепілдік жүйесі алғаш қылмыс жасаған, кәмелетке толмаған немесе өлімге, жәбірленушінің денесіне ауыр зақым әкелмеген адамдарға арналады және осындай жағдайда баламалы жаза ретінде қолданылады. Ауыр қылмыс, өлімге алып келген немесе қылмыстық топпен жасалған қылмыс, террористік немесе экстремистік қылмыс жағдайында, күдікті тергеу ісіне кедергі келтіреді немесе қашып кетеді деп ойлауға негіз болған жағдайда, немесе күдікті бұрын-соңды кепілдік шарттарын бұзған болса кепілдік жүйесі қолданылмайды.
Тұтқынға уақытша ұсталған, қамауға алынған немесе қылмыс жасағандары үшін айыпталған адамдар ұсталған, қамауға алынған, айыпталған кезден бастап адвокат сұратуға құқылы. Заң бойынша, полиция айыпталушыларға олардың құқықтары жайлы айтып, адвокатқа хабарлауға тиіс. Адам құқықтарын бақылаушылардың пікірінше, тұтқындағыларға адвокаттармен кездесуді шектеп, түрме қызметкерлері әңгімелерін жасырын түрде жазып, айыпталушылар мен адвокаттар арасындағы кездесулерге қатысып отырған.
Адам құқықтарын қорғаушылар құқық қорғау органдарының қызметкерлері қамаудағыларды адвокатпен кездеспеуге көндіргенін, адвокат келмей тұрып айыпталушыға алдын ала сұрақтар қойып дәлелдер жинағанын және кейбір жағдайда дәлелдерді жинау үшін адвокаттарды пайдаланғанын айтты. Заң бойынша билік айыпталушының әлеуметтік жағдайы төмен болса, кәмелет жасқа толмаған болса, дене не ақыл-ес кемістігі болса, не ауыр қылмыс жасағаны үшін жауапкершілікке тартылса, оған қорғаушы берілуі тиіс, бірақ көп жағдайда қорғаушылардың айыпталушыларға көмек көрсетуге қажетті тәжірибелері жетіспейтіні айтылды. Егер айыпталушыға қарсы іс мемлекеттік сипатта болса, қорғаушыны өз еркімен таңдауға рұқсат берілмейді. Заңға сәйкес қорғаушылар арнайы рұқсат алған жағдайда ғана істі қарай алады.
Тұтқынға заңсыз алу: Үкімет саяси оппоненттер мен наразылық білдірген адамдарға кей жағдайларда рұқсатсыз жиналыс сияқты кішігірім құқық бұзушылықтары үшін айыппұл белгілейді немесе 10 күнге әкімшілік қамауға алады. Бір жыл ішінде билік үкіметке қарсы санкцияланбаған митингілердің көптеген қатысушыларын, соның ішінде кездейсоқ өтіп бара жатқан адамдарды да ұстады.
Қамауға алу: заң бойынша полиция қызметкерлері қамауға алынған адамға айып тағылғанға дейін оны 48 сағат бойы ұстай алады.
Ұсталғандар айып тағылғаннан кейін екі айға дейін қамауда ұсталуы мүмкін. Болжамды қылмыстың күрделілігі мен ауырлығына қарай, тергеу барысында органдар аталмыш мерзімді 18 айға дейін ұзарта алады. Алдын ала қамауда ұстау мерзімі қылмыс үшін бекітілген қамауда ұстау мерзімінен аспау тиіс. Тергеу аяқталғаннан кейін тергеуші ресми айыптау тұжырымдамасын жазады. Істің материалдары айыпталушыға беріледі, содан кейін прокурорға жіберіледі, прокурор материалдарды бес күн ішінде тексеріп сотқа жіберуге тиіс.
10 маусымда Алматы полициясы наразылық акциясы кезінде полиция қызметкеріне шабуыл жасағаны үшін белсенді Әсия Төлесованы тұтқындады. Сот адамды бес жыл не одан да көп мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы қолданылатын қылмыс жасады деген күдік болған жағдайда ғана қамауға алуға болатыны жайлы заңды ережеге қарамастан, екі айға қамауға алуға үкім шығарды. (Төлесованың әрекеті үшін ең жоғарғы жаза – үш жыл.) Сондай-ақ, сот оның COVID-19 дертіне шалдығу қаупіне қарамастан, кепілдікке босатудан бас тартты.
Заң тұтқындарға отбасы мүшелерімен дереу байланысуға мүмкіндік береді, алайда органдар тұтқындарды үй-іші мен туыстары келмес үшін алыс жерде орналасқан мекемелерге жібереді.
Адам құқықтары жөніндегі бақылаушылар билік кейде сотталғандарды азаптау, ұрып-соғу және оларға қиянат жасау үшін алдын ала қамауға алуды қолданады деп мәлімдеді.
Қамаудағы адамның сотқа дейін қамауға алу тәртібіне қарсы шығу мүмкіндігі: Қылмыстық кодексте қамауға алудың баламалы түрі ретінде айыпталушы шағым беруге, қамауға алу тұжырымдамасына шағымдануға немесе сот алдында шартты түрде босатуға құқылы екені жазылған. Тұтқын арыз-шағымын тергеу изоляторының басқармасына не жергілікті сотқа 15 күннің ішінде бере алады. Сот төрешісіне арызды қабылдауға не қабылдамауға 10 күн беріледі.
Сот ісін әділ және жария қараудан бас тарту
Заң бойынша тәуелсіз сот органы қарастырылмаған. Атқарушы билік органы сот тәуелсіздігіне шек қойды. Фридом Хаус үкіметтік емес ұйымының Nations in Transit 2020 есебіне сәйкес, елдің сот жүйесі әлі де атқарушы билікке қатты тәуелді, соттар саяси ықпалға ұшырайды және сыбайлас жемқорлық бүкіл сот жүйесінде үлкен мәселе болып табылады. Прокурорлар квазисоттық өкілеттікке ие және сот шешімдерін тоқтата алады.
15 шілдеде Алматы қаласының Медеу аудандық соты белсенді Санавар Закированы басқа адамның денсаулығына зиян келтіргені үшін бір жылға бас бостандығынан айырды. Сот Закирова мен тағы екі белсенді «Nur Otan» партиясының мүшесіне қатысты сын-ескертпелерді интернетте жариялағаннан кейін, 2019 жылдың қарашасында қозғалған іс бойынша осы партия мүшесіне өтемақы төлеуді міндеттеді. Адам құқықтары жөніндегі бақылаушылар бұл іс бойынша жүргізілген тергеу мен сот ісінде көптеген өрескел заң бұзушылықтар орын алғанын айтты. Олар сонымен бірге 2019 жылы наурызда оппозициялық саяси партия құруға тырысқан үкіметтің қызу қарсыласы Закироваға шығарған қатаң үкімді оның үнін өшіруге бағытталған әрекет ретінде сынға алды.
Фридом Хаустың хабарлауынша, сыбайлас жемқорлық сот процесінің әрбір кезеңінде байқалды. Сот төрешілері айлығы жоғары мемлекеттік қызметкерлердің қатарында болғанымен, заңгерлер мен құқық қорғаушылардың айтуынша, төрешілер, прокурорлар және басқа да ресми тұлғалар көптеген қылмыстық және азаматтық істерге қатысты оңтайлы шешім қабылдау үшін пара сұраған.
Фридом Хаустың пікірінше, сот шешімдері көбінесе саяси себептерге байланысты шығарылады. 21 мамырда Бас прокурор Ғизат Нұрдәулетов бұрынғы әкім Бергей Рысқалиев пен оның сыбайластарының ісі бойынша 2019 жылы қаңтарда Атырау облыстық соты шығарған үкім заң бұзушылықтарға толы болғандықтан оның күшін жою туралы Жоғарғы сотқа өтініш берді. Нұрдәулетов тәркіленген мүліктің бір бөлігін Рысқалиев пен оның болжалды сыбайластарына қайтаруды талап етті. Жоғарғы Сот Бас прокуратураның өтінішін қанағаттандырды. Ұйымдасқан қылмыстық топты басқарғаны үшін 2019 жылы 17 жылға бас бостандығынан айыруға сырттай сотталған Рысқалиевке шетелдік шоттардағы бірқатар мүлкі мен қомақты ақша сомасы қайтарылды. Фридом Хаус бұл шешім сот жүйесінің беделіне нұқсан келтірді деп мәлімдеді.
13 қаңтарда Президент Қ. Тоқаевпен кездесу барысында Жоғарғы Сот Төрағасы Жақып Асанов 2019 жылы 37 судья заңсыз шешім шығарғаны, сот әдебін бұзғаны және кәсіби жарамдылыққа тест тапсыра алмағаны үшін жұмыстан босатылғанын хабарлады.
Жоғарғы Сот Кеңесінің 2019 жылғы есебіне сәйкес, заң мен судья этикасын бұзғаны үшін, сондай-ақ қызметтік міндеттерін тиісінше орындамағаны үшін тағы 83 судья тәртіптік жауапкершілікке тартылды, бұл 2018 жылмен салыстырғанда 40 пайызға көп. Үш судья сыбайлас жемқорлық үшін сотталды, ал төртеуі баяндама жасау кезінде тергеуде болды.
5 тамызда Жоғарғы Соттың судьясы Елена Максюта журналистерге 2019 жылы біліксіздігі үшін жұмыстан босатылған судьялардың саны алдыңғы 10 жылдағы жұмыстан шығарылғандардың санына жақын екенін айтты. Ол бұдан әрі судья лауазымдарының 10 пайызы бос, ал бес аудандық соттың бірінде (бірінші сатыдағы соттардың ең төменгі деңгейі) білікті үміткерлердің болмауына байланысты төраға жоқ деп мәлімдеді.
29 шілдеде Алматы қаласының Әуезов аудандық соты Бостандық аудандық сотының бұрынғы судьясы Эльвира Оспанованы 1,2 миллион теңге (3000 доллар) көлемінде пара алғаны үшін кінәлі деп тапты. Оспанованы төрт жылға бас бостандығынан айырып, мемлекеттік қызметке тұруына өмір бойына тыйым салды.
Әскери соттар әскери қызметкерлерге қатысты қылмыстық іс қаралған кезде азаматтық айыпталушыны жауапкершілікке тартуға өкілетті. Әскери соттар азаматтық соттар сияқты Қылмыстық кодексті пайдаланады.
Сот ісін жүргізу тәртібі
Заң сот ісін әділ жүргізу құқығын қамтамасыз етеді.
Барлық айыпталушылар кінәсіздік презумпциясын пайдаланады және өзіне тағылған айыптан заңмен қорғалады. Сот талқылауы ашық түрде өтеді, бірақ мемлекеттік құпияларды, адамның жеке өмірін немесе азаматтың жеке отбасылық мүдделерін қорғау сияқты жағдайларда жабық түрде өтеді.
Қазылар алқасының төрешілері 10 алқаби мен бір төрешіден тұрады. Бұл құрам кәмелетке толмағандарды сату мен қылмыстық істерге тарту, ауыр қылмыс кезінде өлімге кесу немесе өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын тағайындауға өкілетті. Белсенділер соттың алқабилер, сарапшылар мен куәгерлерге көрсеткен қысымын негізге ала отырып, алқабилердің тағылған айыпқа әділ баға бермегенін сынға алған.
Бақылаушылар алқабилерді іріктеу процесі жүйелі түрде өтпейтінін айтты. Сот төрешілері алқабилерге қысым көрсетеді және бұйрықтарын орындамаған жағдайда алқабилер құрамын оңай таратады. Заңда мұндай әрекеттер жасаған сот төрешілерін жауапқа тарту механизмі қарастырылмаған.
Әлеуметтік жағдайы төмен айыпталушылар кеңесші мен мемлекеттік адвокат талап етуге құқылы. Заң бойынша сотталушы кәмелет жасқа толмаған болса, ақыл-есі не дене кемістігі болса, сот ісін жүргізу тілінде сөйлемейтін болса немесе 10 және одан да көп жылға бас бостандығынан айырылатын болса, оның мүддесін адвокат қорғауға тиіс. Сондай-ақ заң бойынша айыпталушыларға сот процесіне қатысуға, сотта сөз айтуға, қажет болған жағдайда аудармашы шақыруға, қарсы куәгерлермен беттесуге және сотқа басқа куәгерлерді шақыруға болады. Айыпталушылардың жоғары сотқа шағымдануға құқығы бар. Бақылаушылардың пікірінше, прокурорлардың сот процестеріндегі рөлі басымырақ болған соң адвокаттар екінші кезектегі рөл атқарады. Адам құқықтарына қатысты істер бойынша жұмыс істеген адвокаттар билік тарапынан қудаланғанын айтты. Сондай-ақ, адвокаттар кейде сотталушылармен бірге сотқа дайындалуға жеткілікті уақыт пен мүмкіндіктерге ие бола бермейтініне шағымданды.
1 шілдеге қараған түні Ақтаудағы (Маңғыстау облысы) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттіктің қызметкерлері адвокат Қаршыға Көшкіновті тұтқынға алып, оны 14 сағат бойы ұстады. Тергеуші Әсет Ізбасар адвокатты қылмысты мойындатуға мәжбүр етті және оны қамауға аламын деп қорқытты. Сондай-ақ, тергеуші Көшкіновті Ақтау қалалық сотының судьясына пара беруге мәжбүрлеуге тырысты. Содан кейін Ізбасардың бастығы Көшкінов осы айтылған әрекеттер туралы ашық айтса, оны қамауға алатынын ескертіп қорқытты. Көшкінов құқық қорғаушылармен байланысып, бұл оқиға туралы әлеуметтік желілерде жариялады, осылайша полицияның зорлық-зомбылығынан зардап шеккендерді қорғауға тырысатынын мәлімдеді (атап айтқанда, полиция ұрғаннан кейін бүйрегін алып тастауға мәжбүр болған жас жігіттің жағдайында).
Ұлттық және халықаралық құқық қорғау ұйымдары сот жүйесінде көптеген мәселелер барын хабарлады, оның ішінде сот процестеріне, ресми дәлелдерге қолжетімділіктің болмауы, жиі процедуралық бұзушылықтар, адвокаттардың өтініштерін қанағаттандырудан бас тарту және судьялардың билік өкілдері қылмысты азаптау не мәжбүрлеу арқылы мойындатуға тырысатыны жайлы айыптауларды тергеуге қабілетсіздігі.
COVID-19 карантиндік шектеулері кезінде соттар қашықтан жұмыс істеді. Адвокаттар осы уақыт ішінде судьялар әдеттегіден де көп қателіктер жасап, өз бетінше шешімдер қабылдап, рәсімдер мен мерзімдерді сақтамады деп шағымданды.
6 қыркүйекте белсенді Ильяшевтің соты бойынша сарапшы қорытындысынан соң Клунидің Әділет үшін қоры сот бейнеконференция бағдарламалық жасақтамасы арқылы толығымен онлайн режимде өткенін және сотталушының әділ сот қорғауына құқығы бұзылғанын мәлімдеді. Сарапшы қорытындысында сотталушы мен оның адвокаты «арасында сот ісіне қатыса алмады не қатыстырмады», оларға үнемі «өтініштер жасауға, дәлелдер келтіруге және куәгерлерден жауап алуға» кедергі келтірді, сотталушының адвокатпен қарым-қатынас жасау құқығы бұзылды деп көрсетілген. Сарапшының қорытындысында Ильяшев «өзінің адвокаттарымен тек бір-екі рет, яғни сот процесінде қысқа үзілістер кезінде сөйлесуге мүмкіндік алды…[және] жасырын сөйлесе алмады», – деп жазылды.
Тиісті үдерістің болмауы, әсіресе азаматтық наразылықтарға қатысты тиісті сот үдерісінің болмауы әлі де өзекті болып қала берді.
Адам құқықтарын қорғаушылар және халықаралық бақылаушылар айыпталушыға қарсы қылмыстық іс қозғау барысында жанама дәлелдердің көптігінен оған кінәсін мойындатқан жағдайларды баса айтты. Органдар айыпталушыларға кінәсін күштеп, қысым көрсетіп мойындатқандығы туралы өтінішхаттарды көбінесе соттар назардан тыс қалдырады.
Саяси тұтқындар мен ұсталғандар
Тірек альянсы саяси себептермен ұсталған немесе түрмеге түскен деп болжаған шамамен 23 адамның тізімін жасады. Олардың арасында белсенді Арон Атабек, Жер кодексі белсендісі Макс Бокаев, «Қазақстанның демократиялық таңдауы» оппозициялық тобының жетекшісі, қашқын банкир Мұхтар Әблязов пен оған қатысы бар басқа да тұлғалар кірді. Сонымен қатар, тұтқындардың көпшілігі үкімет тыйым салған және «ҚДТ» мұрагері ретінде белгіленген Көше партиясымен, сондай-ақ Мұхтар Әбілязовпен байланысты болды. Сотталған кәсіподақ жетекшісі Лариса Харькованың жүріп-тұруына шек қойылып, билік органдарының рұқсатынсыз өз қаласын тастап кетуге тыйым салынды. Азаптауға қарсы ұлттық алдын алу механизмі шеңберінде құқық қорғау ұйымдары тұтқындармен байланыса алады.
Жер кодексінің белсендісі Макс Бокаев 2016 жылы жер реформасына бейбіт түрде наразылық білдіргені үшін бес жылға бас бостандығынан айырылды. Ол «әлеуметтік алауыздық тудырғаны», «біле тұра жалған ақпарат таратқаны» және «жиналыстар, митингілер, пикеттер, көше шерулері мен демонстрациялар ұйымдастыру мен өткізу тәртібін бұзғаны» үшін сотталды. БҰҰ-ның заңсыз тұтқындау жөніндегі жұмыс тобы оның заңсыз тұтқындалғанын мәлімдегенмен, оны түрмеден шығарған жоқ.
Елден жырақта жүрген адамдарға қатысты саяси уәжді қуғын-сүргіндер
Наурызда БТА Банкінің бұрынғы басқарушы директоры Рустам Ибрагимов Біріккен Араб Әмірліктерінен елге экстрадицияланды. Францияда тұратын жетекші оппозиционер Мұхтар Әблязовтың болжамды серіктесі ретінде Ибрагимов Әблязовқа БТА Банктен шетелдік қаржы мекемелеріне ақшаны заңсыз аударуға көмектесті деген күдік тағылды. Ибрагимовты экстрадициялау қазақ, қырғыз және Әмірліктер билігінің бірлескен күш-жігерімен оның заңсыз пайдаланған паспорты табылғаннан кейін орын алды.
29 қыркүйекте Францияның паналату жөніндегі ұлттық соты Мұхтар Әблязовқа саяси пана берді. Өз қаулысында сот Қазақстан үкіметінің тікелей қысымына және «сыртқы агенттердің панамен қамтамасыз ету жөніндегі билікке ықпал жасауға бағытталған әрекеттеріне» көнбейтінін білдірді.
12 қазанда Италия соты итальяндық құқық қорғау органдарының алты қызметкерін ақша жымқырғаны үшін және бейбітшілік жөніндегі судьяны құжаттарды қолдан жасағаны үшін соттады. Италия билігінің мәліметінше, қазақстандық оппозиционер және саяси босқын Мұхтар Әблязовтың әйелі Алма Шалабаева мен оның алты жасар қызы Алуаны қылмыстық істер бойынша мемлекетаралық ынтымақтастық шеңберінде италиялық офицерлер мен шенеуніктер ұрлап кеткен. Ішкі істер министрлігі кабинетінің сол кездегі басшысы Джузеппе Прокаччинидің Қазақстанның Италиядағы Елшісі Андриан Елемесовпен кездесуінен кейін Алма мен Алуаны Италия полициясы 2013 жылы Әблязовтың Римдегі резиденциясына жасалған рейд кезінде ұстады. Әблязов үйден шығып кетіп, екі күннен соң Алма мен Алуа қазақстандық билік ұсынған жеке ұшаққа күшпен отырғызылып, заңсыз паспорттар жасады деген айып тағылып, Қазақстанға жіберіледі. Халықаралық сынның өсуіне байланысты Алма мен Алуа 2013 жылдың соңында Италияға қайтарылды. Сот үкімге толық түсініктеме берген жоқ, бірақ айыпталушылар прокурорлар талап еткен үкімнен де қатал үкім алғанын мәлімдеді. Римдік иммиграциялық қызметтің басшысы Маурицио Импрота және полицияның ұшу отрядының басшысы Ренато Кортезе сотталып, бес жылға бас бостандығынан айырылды және кез келген мемлекеттік лауазымдарды атқару құқығынан айырылды. Сол сияқты римдік ұшу отрядының офицерлері – Франческо Стампаккья мен Лука Армени бес жылға бас бостандығынан айырылды. Римдік иммиграциялық қызметтің офицерлері Стефано Леони мен Винчензо Трамма сәйкесінше үш жарым жыл және төрт жылға сотталды.
Белсенділер мен БАҚ үкімет Интерполдың Қызыл хабарламаларын қолдана отырып, саяси қарсыластарды, атап айтқанда, Әблязовпен іскерлік немесе отбасылық байланысы бар адамдарды үнемі қудалайтынын атап өтті. 14 мамырда Украинаның Жоғарғы соты қазақстандық журналист және белсенді Жанар Ахметтің пайдасына пана беру туралы төменгі сатыдағы соттың шешімін жойды. Жоғарғы соттың шешімі бойынша, алаяқтық жасағаны үшін іздеуде жүрген және Әблязовтың белсенді жақтаушысы болған Ахметті Қазақстанға экстрадициялау қажет болды, өйткені Украина Қазақстанмен экстрадициялау туралы келісімді бекітті. Журналистің жақтаушылары Украина Жоғарғы сотының шешімі Украина мен Қазақстан құқық қорғау органдарының ынтымақтастығының нәтижесі болды деп мәлімдеді. «Ашық диалог» қоры, Фридом Хаус, украин және қазақстандық құқық қорғау ҮЕҰ-дары Украина билігін Ахметті бермеуге шақырды.
Азаматтық сот ісін жүргізу процестері мен құқық қорғау қызметі
Жеке тұлғалар мен ұйымдар адам құқықтары бұзылған жағдайда азаматтық қорғау қызметіне отандық соттар арқылы жүгіне алады. Экономикалық және әкімшілік сот төрешілері азаматтық істерді көбіне қылмыстық істер жөніндегі сот құрылымына ұқсас сот арқылы қарайды. Заң мен Конституцияда азаматтық дауларды сот арқылы шешу көзделгенімен, бақылаушылар азаматтық соттарды жемқор және сенімсіз деп санайды. COVID-19 карантиндік шектеулері кезінде бұл соттар қашықтан жұмыс істеді, нәтижесінде процедуралар мен мерзімдерді ескермеуге қатысты шағымдар кеп түсті.
Жеке өміріне, отбасына, үйіне не корреспонденциясына заңсыз қол сұғу
Конституция мен заң жеке өмірге қол сұғуға тыйым салады, алайда билік кейде аталмыш құқықтарды бұзған.
Заң бойынша прокурорлар азаматтардың конституциялық құқықтарын шектеуге құқылы. ҚР ҰҚК, Ішкі істер министрлігі және де басқа агенттіктер Бас прокуратураның келісімімен жеке қарым-қатынасқа, қаржылық мағлұматтарға, сондай-ақ үйге қол сұға алады. Өткен жылы да атап өткендей, адам құқықтарын қорғаушы белсенділер ҰҚК қызметкерлері рұқсатсыз бақылау жүргізіп, белсенділердің отбасыларына келіп, күдіктері жөнінде заңсыз сөз қозғап, телефон әңгімелерін тыңдап, жеке кездесулерді таспаға жазып, әлеуметтік желілер арқылы таратқандары туралы хабарлайды.
Соттар прокурордың шешімі апелляцияға берілген жағдайда істі қарастыра алады, бірақ заң бұзушылықты дереу тоқтатуға заңды түрде тыйым сала алмайды. Заң бойынша орташа, шұғыл және ауыр қылмыс кезінде телефон әңгімелерін тыңдауға рұқсат беріледі.
Адам құқықтарын қорғаушылар, белсенділер және отбасы мүшелері биліктің кей кезде олардың жүріп-тұрғандарын бақылағанын хабарлап отырды.
25 маусымда Президент Қ. Тоқаев «Цифрлық технологияларды реттеу туралы» заңға түзетулерге қол қойды. Құқық қорғаушылар түзетулер ешқандай қоғамдық диалогсыз не Үкіметтің түсіндіруінсіз қабылданды, ал түзетулердің кейбірі тым ауқымды және жеке өмір мен сөз бостандығы құқықтарына нұқсан келтіру үшін қолданылуы мүмкін деп алаңдаушылық білдірді. Сыншылардың пікірінше, заң дербес деректерді қорғауды немесе мұндай деректерге қолжетімділікті шектеуді жеткілікті түрде қамтамасыз етпейді, сондай-ақ ұлттық жүйені қадағалаудың жеткілікті тетіктері де жоқ. Сонымен қатар,
биометриялық деректер мен бейне мониторингті қолданудың шектері мен мақсаттары қандай екені белгісіз. Заңға сәйкес, жеке деректерді қорғауға уәкілетті агенттік Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің құрамына кіреді. Түзетулерді орынсыз деп санайтындар 2019 жылдың маусым айында Орталық сайлау комиссиясы 11 миллион азаматтың жеке деректерінің жария етілуіне жол бергенін алға тартты. Сыншылардың айтуынша, Ішкі істер министрлігінің қаңтар айында қылмыс жасалғандығы туралы дәлелдердің жоқтығына байланысты аталмыш оқиғаға қатысты тергеуді тоқтатқаны тиісті қадағалаудың жоқтығынан екен.
5 желтоқсанда Үкімет киберқауіпсіздік бойынша оқу-жаттығу өткізетіндігі туралы хабарлады, оның барысында жергілікті интернет-провайдерлер Үкімет берген және олардың құрылғыларында орнатылған өкілеттік сертификат (ӨС) болмаса, тұрғындардың шетелдік сайттарға кіруіне тыйым салады. ӨС гипермәтінді жіберу протоколының қауіпсіз трафигін ұстауға, шешімін табуға, қауіпсіздік күштеріне онлайн әрекеттерге толық қол жетімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін «ортадағы адам» функциясына рұқсат берді. Пайдаланушылар көптеген шетелдік парақшаларға емін-еркін кіргенмен, сертификат орнатылмаған болса Гугл, Твиттер, Ютуб, Фейсбук, Инстаграм және Нетфликс секілді, сайттарға кіруге тыйым салды. Үкімет уәкілеттік берген ӨС қауіпсіздік пен құпиялылық мәселелеріне байланысты шетелдік сайттардан бас тартты. Шенеуніктер «аталмыш шаралар мемлекеттік органдарды, телекоммуникациялық компанияларды және жеке компанияларды қорғау үшін жүргізілді, COVID-19 кезінде интернетті пайдаланудың артуы мен кибершабуыл қаупі бізге басқа амалын қалдырған жоқ» деп мәлімдеді. Бұған дейін де шенеуніктер 2019 жылдың тамызында осындай ӨС қабылдауға шақырған, бірақ үлкен қоғамдық резонанстан кейін ұсыныстарын қайтарып алған. 7 желтоқсанда ҰҚК сертификат беру бұл жәй ғана сынақ екенін жариялады.
2-бөлім. Азаматтық еркіндікті құрметтеу, соның ішінде:
Өз пікірін білдіру және баспасөз еркіндігі
Конституция сөйлеу мен баспасөзге еркіндік бергенімен, үкімет сөйлеу еркіндігін шектеп, бұқаралық ақпарат құралдарына әр түрлі жолдармен, оның ішінде заң арқылы, қудалау, лицензиялау ережелері, интернетті шектеу және қылмыстық-әкімшілік айыптар арқылы ықпал етеді.
2019 жылы елімізге сапарынан кейін БҰҰ-ның Терроризмге қарсы күресте Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын көтермелеу және қорғау жөніндегі арнайы
баяндамашысы Фионнуала Ни Аолейн азаматтық қоғамның мақсатты, маргиналданған және криминализацияланған қызметі үшін терроризм мен экстремизмге қарсы күрес
туралы заңдарды қолдануына байланысты терең алаңдаушылық білдірді. Ол «Мемлекеттік саясатты бейбіт түрде сынға алу іс жүзінде ауыр қылмыс болуы мүмкін», – деп жазды, өйткені «Заңмен басқарылатын және адам құқықтары саласындағы қағидаттар мен міндеттемелерді орындайтын қоғам үшін экстремизм мен терроризмге қатысты ережелерді бейбіт түрде пікір білдіру мен ойлау бостандығын криминализациялау үшін қолдану мүлде жат нәрсе».
БАҚ белсенділері жалған ақпарат тарату жауапкершілігін белгілейтін құқықтық норманы кеңінен қолдануға алаңдаушылық білдірді. Олар оны COVID-19 пандемиясы кезінде журналистер мен азаматтық қоғам белсенділеріне қысым жасау не үндерін өшіру үшін қолданғанын атап өтті.
17 сәуірде билік төтенше жағдай кезінде жалған ақпарат таратқаны үшін белсенді Альнур Ильяшевті тұтқындады және айыптады. Полиция Ильяшевтің Facebook-тегі «Nur Otan» партиясы мен оның жетекшісі – Тұңғыш Президент Н. Назарбаевқа қатысты сыни посттары жалған ақпаратты қамтығанын және қоғамдық тәртіпке қауіп төндіргенін мәлімдеді. 22 маусымда Ильяшевті тергеу изоляторында екі айдан астам уақыт ұстай отырып, Алматының Медеу аудандық соты оны кінәлі деп танып, үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айыру туралы үкім шығарды. Сондай-ақ, сот Ильяшевке қоғамдық қызметке бес жылға дейін араласуға тыйым салды, сынақ мерзімі кезінде жылына 100 сағаттық міндетті жұмыс тағайындады және шамамен 54 000 теңге (130 доллар) айыппұл салды. 15 қыркүйекте Ильяшев сот шешіміне шағым түсірді, бірақ істе жеңіліс тапты.
Сөйлеу еркіндігі: Билік жеке тұлғаларға ел басшылығын сынауға шек қояды, ал өңірлік басшылар өз әрекеттерінің жергілікті БАҚ тарапынан сыналуына жол бермеуге тырысады. Заң Тұңғыш Президент, қазіргі Президент пен олардың отбасына тіл тигізуге тыйым салады және бес жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын қарастырған, сондай-ақ «қасақана жалған ақпарат таратқан» жағдайда 12,63 млн. теңге (32800 доллар) көлемінде айыппұл төлетеді және 5 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасын кеседі.
6 ақпанда Маңғыстау облысының апелляциялық соты Мұнайлы аудандық сотының үкімін өз күшінде қалдырды және жергілікті белсенді, блогер және беделді саяси сыншы Жамбыл Көбейсіновты жала жапқаны үшін алты айға бас бостандығынан айырды. Бұл істі жергілікті полиция бастығы қозғады, ол Көбейсінов пен оның әйелін Көбейсіновтың YouTube-каналында өзі жайлы жала жапқаны үшін сотқа берді.
13 сәуірде ҰҚК Қарағандыда Арман Хасенов Н. Назарбаевты сынға алған видеоны жариялағаны үшін Тұңғыш Президент Н. Назарбаевты қорлады деген айыппен тұтқындалды. 30 сәуірде Қарағанды қаласының Қазыбек аудандық соты Хасеновты кінәлі деп танып, оны үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айыруға, 100 сағаттық міндетті жұмысқа салуға және 41 670 теңге (100 доллар) әкімшілік айыппұл төлеуге үкім шығарды.
Алмат Жұмағұлов пен Кенжебек Әбішев терроризмді насихаттағаны үшін 2018 жылы сегіз және жеті жылға бас бостандығынан айырылды. Жақтаушылар мен құқық қорғаушыларының пікірінше, оларға қарсы қозғалған іс саяси негізделген, ал оларды айыптауға негіз болған дәлел, яғни бетпердедегі кісілердің жихадқа шақырған бейнежазбасын билік қолдан жасады. Жұмағұлов ҚДТ тыйым салынған оппозициялық ұйымының жақтаушысы болды. ҚДТ-мен байланысын жоққа шығарған Әбішев жер реформасы мен басқа да саяси мәселелердің жақтаушысы болды. 29 сәуірде Қапшағай соты Кенжебек Әбішевтің мерзімінен бұрын босату туралы өтінішін қанағаттандырып, жазаның қалған мерзімін қамаудың шартты түріне ауыстырды. Прокуратура бұл шешімге қарсы шығып, 8 шілдеде Алматы облыстық апелляциялық соты Қапшағай сотының Әбішевті босату туралы шешімінің күшін жойды. 24 қарашада Алматы облыстық соты Қапшағай аудандық сотының 5 қазандағы Әбішевтің мерзімінен бұрын босату туралы өтінішін бұдан былай қанағаттандырмау туралы шешімін де күшінде қалдырды. 1 шілдеде Қапшағай қалалық соты Алмат Жұмағұловтың мерзімінен бұрын босату туралы өтінішін қабылдамады.
Баспасөз және БАҚ, оның ішінде онлайн БАҚ еркіндігі: Тәуелсіз БАҚ-на қатаң түрде шектеулер жасады. Көптеген жекеменшік газеттер мен телеарналар мемлекеттен субсидия алып тұрады. Бұқаралық ақпарат құралдарында жариялылықтың жоқтығы және ақпарат құралдарының көпшілігінің үкімет арасындағы келісімшартқа тәуелділігі ақпаратты жариялауға елеулі кедергі туғызады.
Президенттің отбасына не бірлестіктерге тиесілі компаниялар билік тарапынан басқарылмайтын көптеген БАҚ-ын иеленді. БАҚ бақылаушыларының пікірінше, билік жалпыұлттық телеарналардың көпшілігін толығымен немесе жартылай иеленген. Өңірлік билік бірнеше жиілілік станцияларын иемденген, ал Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі сол жиілілік станцияларын тәуелсіз хабар таратушыларға тендер
жүйесі арқылы таратқан.
Барлық бұқаралық ақпарат құралдары Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінде тіркелуі тиіс, бірақ веб-сайттар бұл талаптан босатылады. Заң жергілікті хабарлау станциялары арқылы берілетін шетелдік бағдарламалардың апта сайынғы эфир уақытын 50 пайызға шектеді. Бұл ереже шағын, аз дамыған аймақтық телеарналарға ресурстардың жоқтығынан бағдарламалар жасауда қиындық туғызады, дегенмен үкімет бірде-бір бұқаралық ақпарат құралдарына мұндай тыйым салмаған. Шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары бұл талапты орындауға міндетті емес.
Зорлық-зомбылық және қорлау: Тәуелсіз журналистер, оппозициялық бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істейтін немесе сыбайлас жемқорлық, шерулер мен наразылықтарға байланысты оқиғаларды баяндайтын тілшілер үкіметтік шенеуніктер мен жеке тұлғалардың қорқытқанын және іздеріне түскенін хабарлады.
16 наурызда 101TV.kz YouTube-арнасының журналисі Ботагөз Омарова компанияның нашар жұмысы туралы журналистік тергеу жүргізу мақсатымен ресми ақпараттық сұрау салу үшін Қарағандының «Еуразия» құрылыс компаниясына барды. Хатты тапсыруға компания өкілін күтіп тұрғанда, Омароваға күзетші шабуыл жасады, оны ғимараттан қуып шығып, тіл тигізіп, смартфонын тартып алды. Полиция оның шағымын
қарастыруда.
11 сәуірде КТК телеарнасының тілшісі Бекен Әлирахимов пен оператор Манас Шәріпов Атырау облыстық ауруханасының аумағында ұсталды. Олар дәрігерлер мен медбикелер тобынан COVID-19 пандемиясы кезінде орын алған қиындықтар туралы сұхбат алып жатты. Журналистер полиция бөлімшесіне жеткізілді, сосын болған оқиға жайлы жазбаша түсініктеме беруге мәжбүр болды. Содан кейін олар карантинге жатқызылды, өйткені олар індетті жұқтыруы мүмкін дәрігерлермен байланысқа түсті.
Құқық қорғаушылар еліміздің Бас санитариялық дәрігері Айжан Есмағамбетованың ауруханаларда фото-және бейнетүсірілімге тыйым салу туралы шілде айындағы шешімін сынға алды. Есмағамбетова шектеулер пациенттердің жеке өмірін қорғау және медицина қызметкерлерін негізсіз қысымнан қорғау үшін қажет деп түсіндірді. «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау ұйымы заң бойынша Бас санитариялық дәрігердің БАҚ бостандығын шектеуге құқығы жоқ екенін айтты. Әлеуметтік желілерде белсенділер бұл тыйым жеке қорғаныс құралдары мен басқа да медициналық жабдықтардың жалпы жетіспеушілігі туралы
ақпаратты жасыруға бағытталған деп мәлімдеді. «Төтенше жағдай мен карантин кезінде сөз бостандығы» атты аналитикалық баяндамасында «Әділ сөз» төтенше жағдай кезінде сөз бостандығы, ақпарат алу және тарату бостандығы негізсіз шектелгенін және осы құқықтардың конституциялық кепілдіктері бұзылғанын мәлімдеді. Билік карантиндік шектеулердің негізділігі мен барабарлығы туралы толық және нақты ақпарат берген жоқ.
Цензура немесе мазмұнды шектеу: Заң бойынша билік мемлекеттік қауіпсіздікке, қорғаушы топқа зиян келтіретін, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық не діни келіспеушілікке әкеліп соғатын бұқаралық ақпарат құралдарының мазмұнына шек қоя алады. Меншік иелері, редакторлар, таратушылар және журналистер азаматтық құқықтар мен қылмыстық заңдарға сәйкес, ақпарат мазмұны ресми дереккөзден алынбаған жағдайда жауапкершілікке тартылады.
Журналистер мен бұқаралық ақпарат құралдары биліктің қысымына жол бермеу үшін өзін-өзі цензуралаған. Заңда «адамдардың өліміне, денсаулығына зиян келтіруге, елеулі мүліктік залалға немесе халықтың өмір сүру жағдайларын бұзуға әкеліп соғуы мүмкін немесе әкеліп соққан қоғамдық қатынастардағы қайшылықтар мен жанжалдардан туындаған белгілі бір аумақтағы төтенше жағдай» ретінде айқындалатын «төтенше әлеуметтік жағдайлар» кезінде қосымша шаралар мен шектеулер көзделген. Мұндай кезде Үкімет бұқаралық ақпарат құралдарын цензуралай алады, олардан белгілі бір ақпаратты шығарудан немесе бекітуге жіберуден 24 сағат бұрын билікке баспа, аудио және бейне ақпаратты тапсыруды талап етеді. Саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер қауіпсіздік күштерінің әрекеттеріне кедергі келтірсе, жұмысы тоқтатыла тұруы немесе жабылуы мүмкін. Сондай-ақ, ережелер Үкіметке көшіру жабдықтарын, ақпарат тарату жабдықтарын, аудио және бейне жазу құрылғыларын шектеуге немесе тыйым салуға және дыбыс күшейткіш жабдықты уақытша тәркілеуге мүмкіндік береді.
Павлодарда билік бақылауындағы «Звезда Прииртышья» газетінің тілшісі Ирина Волкова басқа газетте толық емес жұмыс кестесі бойынша істейтін. Ол мамыр айында сол газет үшін дайындап жатқан мақаласы бойынша облыстық білім басқармасынан ақпарат сұратады. Тілші психикалық ауытқулары бар балаларға арналған жергілікті мектеп-интернат туралы ақпарат сұрайды. «Звезда Прииртышья» газетінің басшылары тілшіден барлық сұрауларды басшының келісімімен жасауға және даулы мәселелерді көтермеуге бұйырады. Аталмыш шектеулер оның басқа БАҚ-тағы жұмысына да қатысты екенін айтты.
Заң бойынша интернет ресурстары, оның ішінде әлеуметтік медиа бұқаралық ақпарат құралдарының нысандары ретінде жіктеліп, бірдей ережелермен реттеледі. Билік органдары блогерлер мен әлеуметтік медиа пайдаланушыларын онлайн жазбалары арқылы заңды бұзды деп айыптауды жалғастырды.
15 мамырда Петропавл қалалық соты блогер Азамат Байкеновті тыйым салынған ҚДТ-на қатысқаны үшін соттады. Прокурорлар тергеушілер жұмылдырған сарапшылардың қорытындыларын негізге ала отырып, Байкеновтың әлеуметтік желілердегі және мессенджерлердегі посттарын ҚДТ-ға қатысуының дәлелі ретінде ұсынды. Аталмыш келісілген сарапшылар Байкеновтың посттары «қазақстандықтардың билікке деген теріс көзқарасын қалыптастырып, оларды билікті ауыстыруға итермелегенін» анықтады. Сотталушы өзінің экстремист емес екенін мәлімдеп, ҚДТ-ға қатысы не оның идеяларын насихаттағаны дәлелденбегенін айтты. Ол сонымен бірге сотты материалдарды нақтылы түрде зерттемегені үшін және прокурорды қолдағаны үшін сынға алды. Судья Байкеновты бір жылға шартты түрде бас бостандығынан айыруға және 27 000 теңге (65 доллар) көлемінде әкімшілік айыппұл төлеуге үкім шығарды.
6 сәуірде Жамбыл облысының белсендісі Бағдат Бақтыбаев төтенше жағдай кезінде қоғамдық тәртіпті бұзғаны үшін 10 тәулікке әкімшілік қамауға алынды. Сот үкіміне сәйкес, Бақтыбаев COVID-19 пандемиясы кезінде Үкімет тағайындаған әлеуметтік жәрдемақыға құжаттарын тапсырғалы тұрған табысынан айрылған азаматтардың пошта бөлімшесіндегі ұзын-сонар кезегін тікелей трансляциялағаны үшін кінәлі деп танылды. Ол Үкімет жұмысына наразылығын білдіріп, тікелей эфирде сыни пікірлер айтты.
Жазбаша/Ауызша жала туралы заңдар: 27 маусымда Президент заңнан жала жабу үшін жауапкершілікті алып тастайтын түзетулерге қол қойды. Құқық қорғаушылар мен бақылаушылар жала жабуды қылмыссыздандыруды құптады, бірақ заң жала үшін ауыр жаза қолдануды жалғастыруда деп алаңдайды. Заңда лауазымды тұлғаларды даттайтын адамдарға қатысты болуы мүмкін бірнеше баптар әлі де бар. Оларға: «Тұңғыш Президентті көпшілік алдында қорлау немесе оның абыройы мен қадір-қасиетіне өзгедей қолсұғушылық», «Президенттің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қолсұғушылық»,
«Парламент мүшесінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қолсұғушылық», «Билік өкілін қорлау», «Судьяға, алқабиге, тергеушіге, сарапшыға, сот приставына қатысты жала жабу», «Біле тұра жалған мәліметтер тарату» жатады.
COVID-19 пандемиясы кезінде билік журналистер мен азаматтық қоғам белсенділеріне қысым көрсету үшін жалған ақпарат таратудың заңды ережесін қолданды деген көптеген шағымдар болды.
Заң бойынша, бұқаралық ақпарат құралдарында немесе «ақпараттық-коммуникациялық желілерде» жала жапқаны үшін ірі көлемді айыппұлдар мен түрмеге отыру сияқты жаза түрлері қарастырылған. Журналистер мен құқық қорғаушылар «үкімет аталмыш ережелердің негізінде тергеу журналистикасын шектей түседі» деп алаңдауда.
Ұлттық қауіпсіздік: Заң бойынша, Президенттің денсаулығы, қаржысы немесе жеке өмірі, сондай-ақ пайдалы қазбалар қоры, үкіметтің шетелдік кредиторларға борышы туралы экономикалық мәліметтер туралы ақпарат таратқан жағдайда жауапкершілікке тарту көзделген. Осыған ұқсас мәселелерді болдырмау үшін бұқаралық ақпарат құралдары көбіне Президентке және оның отбасына қатысты цензураны өзі жасайды.
Заң «Ұлттық қауіпсіздікке зиян келтіретіндей ақпаратты қасақана бұрмалауға, сенімсіз ақпарат тарату мақсатында қоғамдық және жеке санаға ықпал етуге» тыйым салады. Заң сарапшылары «сенімсіз ақпарат» ұғымының қолдану аясы өте кең деп айтқан. Заң сондай-ақ байланыс желілерінің иелерінен және қызмет көрсету мамандарынан лаңкестік жағдайында жаппай тәртіпсіздікті басу мақсатында билік
органдарының бұйрығына бағынуды талап етеді.
Заң «экстремизмді» үгіттейтін, дәріптейтін немесе «әлеуметтік алауыздық тудыратын» мәлімдемелерді жариялауға тыйым салады. Халықаралық құқық сарапшыларының айтуынша, билік бұл ұғымдарға нақты анықтама бермеген. Президенттік реформалар бағдарламасы аясында Үкімет маусым айында Қылмыстық кодекстің 174-бабына – «Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немесе діни алауыздықты қоздыруға» қатысты түзетулер қабылдады. Көптеген бақылаушылар бұл түзетулердің маңызы жоқ деп сынады. «Қоздыру» термині «тұтандыру» терминіне ауыстырылды және 174-бапты бұзғаны үшін жазаның жаңа түрлері қосылды. Ақшаны жылыстату және терроризмді қаржыландыру туралы заңға 174-бап бойынша сотталған адамдар үшін жазаны жеңілдетуге бағытталған кейбір түзетулер енгізілді. Бұл түзетулер террорист ретінде немесе терроризмді қолдаушы ретінде танылған адамдарды аталмыш тізімнен шығарып тастауға көбірек мүмкіндік берді. Түзетулердің тағы бір бөлігі бұрынғы сотталғандарға өздері мен отбасы мүшелері үшін шектеулі банктік операцияларға қол жеткізуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, бұрынғы сотталғандарға жыл сайынғы демалыс және іссапар шығындары сияқты бұрын тыйым салынған кірістердің көп түрлеріне қол жеткізуге мүмкіндік беретін ережелер енгізілді.
Билік бұқаралық ақпарат құралдарын Президентті сынағаны үшін жазамен қорқытады; қорқыту жазасына мәжбүрлеу шаралары мен азаматтық қуыным кіреді. Бұл шаралар бұқаралық ақпарат құралдарына қатты ықпал еткенмен, мемлекеттік саясатты сынау әлі де жалғасты. Жергілікті билік органдарының бұқаралық ақпарат құралдарына қысым жасауы жалғасты.
Интернет еркіндігі
Билік онлайн контентті жан-жақты бақылауға алды. Бақылаушылар биліктің оппозициялық веб-сайттарды бұғаттағанын немесе кіруді баяулатқанын хабарлады. Бақылаушылардың көбі билік интернет-чатта жазылған жазбаларға үкіметтің жұмысына қатысты оң пікірлер қосады деп санайды. Билік мемлекеттегі интернет қызметін жеткізушілерді, оның ішінде мемлекет меншігі «Қазақтелеком» компаниясын қадағалайды. Дегенмен веб-сайттарда әр түрлі пікірлер, соның ішінде билікке сыни көзқарастарын білдірген пікірлер көп.
БАҚ туралы заң барлық онлайн комментаторларды тіркеуге және тіркеу туралы ақпаратты сұратқан жағдайда құқық қорғау органдарына жіберуге міндетті веб-сайттарда азаматтардың анонимді түсініктеме қалдыруларына тыйым салды. Нәтижесінде онлайн бұқаралық ақпарат құралдарының көпшілігі қоғамдық талқы платформаларын жабуды таңдады.
Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі «.kz» интернет домендерінің тіркелуін бақылайды. Билік органдары елден тыс қызмет жасайтын серверлердің тіркелуін тоқтата немесе күшін жоя алады. Бақылаушылар тіркеу процесін тым қатаң және теріс мақсатта пайдалануға оңай деп сынаған.
Билік интернет қызметі туралы ережелер енгізді, ол бойынша барлық интернет-кафелерде бақылаушы камералардың болуы талап етіледі, интернет қолданушылар міндетті түрде жеке куәлігін көрсетуге тиіс, интернет-кафелер кірген веб-сайттар бойынша журнал жүргізу керек және құқық қорғау органдарының өкілдері интернет қолданушылардың аты-жөні мен кірген сайттары туралы ақпаратқа қол жеткізе алады.
Бірнеше жағдайда үкімет веб-сайттарды бұғаттағанын жоққа шығарды. Блогерлер тәуелсіз жаңалықтар сайттарының баспашылары сияқты өз сайттарының кей кезде
бұғатталғанын хабарлады.
Министрлер кабинетінің сот шешімінсіз интернетке және басқа да байланыс құралдарына қол жеткізуді тоқтата тұруға құқығы бар. Заңмен және Министрлер кабинетінің қаулысымен Бас прокуратура, ҰҚК, Қорғаныс, Ішкі істер және төтенше жағдайлар министрліктері төтенше жағдайларда немесе төтенше жағдайдың туындау қаупі туған кезде байланыс желілері мен байланыс құралдарының жұмысын тоқтата тұруға уәкілетті.
Бақылаушылар елімізді мобильді интернет байланысын бұзатын және әлеуметтік желілерге кіруді шектейтін «еркін емес» ел ретінде бағалауды жалғастырды. Наразылық акциялары кезінде тікелей эфирге шығу, жаңалықтарды тікелей оқиға орнынан бөлісу мүмкіндігін болдырмау үшін интернетке кіру жиі бұғатталды. Билік сондай-ақ кейбір тәуелсіз сайттарға кіруге тыйым салды.
16 мамырда билік kuresker.org сайтын бұғаттады, онда белсенділердің қуғын-сүргіні және тұтқындардың құқықтарын шектеу туралы айтылды. Kuresker.org сот шешімдері негізінде бұғатталған сайттардың ресми үкіметтік тізіміне кірмейді. Кuresker.org сайтын бұғаттаудың себептерін түсіндіруді сұраған кезде, билік бұл іске қатысты емесін айтты.
Panorama.pub вебсайты 3 шілде күні Тұңғыш Президент Н. Назарбаевтың індеттен айыққанын мәлімдей отырып, еліміз оның қанындағы антиденелерден COVID-19 антитоксинді сарысуын жасап жатқандығы туралы жаңалықты жариялағаннан кейін (сайт сатирикалық сарында болғандықтан, яғни жаңалық сатира ретінде шыққан еді) бұғатталды. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі бұл жаңалықты жалған деп жоққа шығарды және жалған ақпарат таратқаны үшін жауапкершілік барын ескертті. Министрлік тиісті департаменттер аталмыш постты зерттеп, оны одан әрі таратуды тоқтату үшін шаралар қабылдағанын айтты.
Халықаралық бақылаушылар биліктің журналистер мен блогерлерге қысым жасайтынына әлі де алаңдайды. Сәуір айында Шығыс Еуропа және Орталық Азиядағы «Шекарасыз репортерлар» ұйымының бастығы Жанна Кавелье үкімет дүрбелеңнің алдын алу сылтауымен COVID-19 пандемиясына қатысты ауқымды жаңалықтарды жариялап жатқан журналистер мен блогерлерді қудалайды, ал төтенше жағдайды пайдалануы елдегі баспасөз бостандығына нұқсан келтіреді деп мәлімдеді.
Билік интернетті жан-жақты бақылайды. Фридом Хаустың есебіне сәйкес, «билік интернет инфрақұрылымын мазмұнды бақылау мен басқаруды жеңілдететіндей етіп орталықтандырған». Ұлттық және жергілікті билік органдары интернет-трафик пен онлайн-коммуникацияларды бақылап отырды. Баяндамада: «әлеуметтік желіні қолданатын белсенділер кейде олардың жоспарлары жайлы алдын ала біліп отырған билік тарапынан ұсталды немесе жазаланды» делінген.
13 ақпанда Алматы қалалық соты 2018 жылы экстремистік ұйымды қолдағаны үшін төрт жылға бас бостандығынан айыру жазасына кесілген Әсет Әбішевтің апелляциялық шағымын қабылдамады, ол Facebook-те тыйым салынған ҚДТ оппозициялық қозғалысын қолдап пост жазып бөліскен. БАҚ Әбішев үкіметке қатысты сыни пікірлер айту қылмысқа жатпайды деп сотқа мәлімдегенін хабарлады. Ол: «Егер мұғалімдердің лайықты жалақы алуы немесе балалардың мектептерде тегін білім алуы мен тамақтануы экстремизм болса, онда мен-ақ кінәлі болайын. Бірақ мен ешқандай заңсыздық не зорлық-зомбылық жасаған жоқпын», – деді. 5 маусымда Қапшағай қалалық соты Әбішевтің сынақ мерзімінен бұрын босату туралы өтінішін қабылдамады.
Академиялық еркіндік және мәдени іс-шаралар
Билік академиялық еркіндікке тұтастай шек қоймайды, бірақ Тұңғыш Президент, қазіргі Президент пен олардың отбасыларының абыройы мен ар-намысын даттауға тыйым салу сияқты жалпыға бірдей шектеулер ғылыми қызметкерлерге де қатысты. Көптеген ғалымдар өзін-өзі цензуралайды.
Бейбіт жиындар және қоғамдастық еркіндігі
Бейбіт жиындар еркіндігі
Заңда жиналу еркіндігіне шектеу қойылған, алайда бұл заңға қатысты айтарлықтай шектеулер болды. 25 мамырда Президент Қ. Тоқаев «Қазақстан Республикасында бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» Заңға қол қойды. Үкімет оны елдің заңнамасын ырықтандырудағы алға жасалған қадам ретінде жоғары бағалады. Ал оппозиция оны бейбіт жиындар еркіндігінің халықаралық стандарттарына сәйкес келмейтін және шектеуші фактор ретінде сынға алды. Елеулі шектеулер өзгеріссіз қалды. Ұйымдастырушылар жергілікті билік органдарын алдын ала хабардар етіп, олардың жауабын күтуі тиіс. Заң бойынша, жеке пикеттерден басқа барлық жиындар тек билік белгілеген жерлерде өткізілуі керек, аяқ асты жиындарға тыйым салынады, ал шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға бейбіт жиналыстарды ұйымдастыруға тыйым салынады.
Екі оппозициялық топ – Демократиялық партия және ҚДТ өз жақтастарын 6 маусымда митингке жиналуға шақырды. Пандемия кезінде жаппай жиналыстар өткізуге тыйым салған биліктің ескертулеріне және полицияның митингіге апаратын жолдарға тосқауыл қойғанына қарамастан, бірнеше қалалардағы наразылық білдірушілер саяси тұтқындарды босатуды, қарызды кешіруді, шетелдіктерге жер сатуға тыйым салуды және бейбіт жиналыстар бостандығын талап етті. Полиция 53 наразылық білдірушінің ұсталғанын, олардың жетеуі әкімшілік айыппұлмен жазаланғанын, бір наразылық білдірушіге сөгіс жарияланғанын, ал қалғандары түсініктеме бергеннен кейін босатылғанын айтты.
Белсенділер жүздеген наразылық білдірушілерді полиция ұстады деп мәлімдеді, олардың кейбіреулері наразылық білдірген күні түрмеге қамалып, айыппұл төледі, ал басқалары кейінірек қамауға алынды.
13 қыркүйекте Демократиялық жетекшілер жоспарланған наразылық акциялары туралы 12 қаладағы жергілікті билік органдарына алдын ала хабарлағаннан кейін алты қалада ірі бейбіт наразылықтар өтті. Наразылық білдірушілерге жиналуға рұқсат етілді және бірқатар қалаларда оларды полиция бақылап отырды. Партия жетекшілерінің айтуынша, кішігірім қолдаушылар топтары наразылықтар басталғанға дейін әкімшілік қамауда болған, ал наразылықтар аяқталған соң бірден босатылған.
25 қыркүйекте ҚДТ құқық қорғау органдары тарапынан бірден жаншылған шағын наразылық акцияларын ұйымдастырды. Әлеуметтік желілердегі видеода қауіпсіздік күштерінің ірі бөлімшелері ҚДТ бейбіт наразылық білдірушілерін күштеп тұтқындағаны және алып кеткені көрсетілген. Әлеуметтік желілердегі хабарламалар мен жаңалықтар көздері 25 қыркүйектегі оқиғаларға байланысты кем дегенде 43 адамның уақытша ұсталғанын көрсетті.
Қауымдастық еркіндігі
Заң қауымдастықты шектеулі еркіндікпен қамтамасыз етеді, алайда аталмыш заңға қатысты елеулі шектеулер қойды. Азаматтар қоғамдық ұйымдар, діни топтар құрған жағдайда Әділет Министрлігінде, сондай-ақ іс-шараның өту орнына байланысты әр өңірдің жергілікті Әділет басқармаларында тіркелуге тиіс. Заң қоғамдық немесе діни қауымдастықтан іс-шаралардың нақтылығын анықтауды талап етеді, ал талаптан тыс әрекет жасайтын қауымдастыққа ескерту жасалады, айыппұл төлетеді, қызметі уақытша тоқтатылады немесе тыйым салынады. Тіркелмеген қоғамдық ұйымдарға мүше болу айыппұлдар, бас бостандығынан айырылу, ұйымның жабылуы немесе іс-шараларды тоқтату сияқты әкімшілік немесе қылмыстық жаза түрлеріне кесіледі.
ҮЕҰ-дар қоғамдық қауымдастықтарды тіркеуде бірнеше қиындықтардың болғанын айтты. Үкіметтің мәліметіне сәйкес, бұл қиындықтар ұсынылған құжаттарда кездескен сәйкессіздіктер кесірінен болған (Үкіметтің адам құқықтарының болжамды бұзу жөніндегі халықаралық және үкіметтік емес тергеуге қатынасы туралы 5-бөлімді қараңыз).
Бөлек заңнамада қамтылған діни топтардан басқа мүшелік ұйымдар жергілікті деңгейде кемінде 10 мүшеге дейін тіркеуі керек және мемлекеттік тіркеу үшін елдің үштен бір бөлігінен астам өңірлерінде бөлімшелері болуға тиіс (Саяси партиялар және саяси өмірге қатысу жөніндегі 3-бөлімді, Ассоциация еркіндігі және Ұжымдық келіссөздер жүргізу құқығы жайлы 7.а-бөлімін қараңыз).
Заңға сәйкес, барлық «үкіметтік емес ұйымдар, еншілес компаниялар және шетелдік, халықаралық коммерциялық емес ұйымдардың өкілдіктерінен», «іс-шаралар, оның ішінде құрылтайшылар, активтер, қорлардың көзі туралы ақпарат және жұмсалған қаражат туралы есеп» беру талап етіледі. «Уәкілетті орган» бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан жарияланған баяндамалардың, жеке және заңды тұлғалардан немесе басқа адамдардан келіп түскен шағымдардың «растығын» тексеруге құқылы. Растау барысында есепте мезгілсіз не күмәнді ақпарат анықталған жағдайда, бұл әкімшілік құқық бұзушылық саналады және 63,125 теңге (164 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл салынады немесе бір жыл ішінде заң бұзушылық түзетілмесе әлде қайталанса, үш ай мерзімге дейін қызметі тоқтатылып, әкімшілік жазаға тартылады. Төтенше жағдайларда үлкен айыппұлға, ұйымның қызметінің тоқтатылуына немесе жабылуына әкелетін қылмыстық жаза қолдануға болады.
Заң қоғамдық қауымдастық мүшелеріне үкімет жұмысына араласуға тыйым салады, ал араласқан жағдайда 404,000 теңге (1,050 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл төлетеді немесе 40 күнге дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасына кеседі. Егер заң бұзушылық ұйым жетекшісінің тарапынан жасалса, 505,000 теңге (1,310 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл төлеу немесе 50 күннен аспайтын мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасы беріледі. Заңда «заңсыз араласу» не екені анық жазылмаған.
Заңға сәйкес қоғамдық қауымдастықтың басшылары мен мүшелеріне жарғыдан тыс іс-шаралар ұйымдастырғандары үшін айыппұл салынуы мүмкін. ҮЕҰ мүшелерінің ұйымға немесе жеке өзіне байланысты іс-әрекеттері арасындағы айырмашылық заңда айқын көрсетілмеген.
Заң бойынша чектер мен шетелдік қорлардың шығындары, активтері жайлы толық есеп беру міндетті; сонымен қатар шетелдік қорлардың көмегімен жарыққа шыққан барлық жарияланымдарды белгілеу міндетті. Егер осы талаптар орындалмаса, заң бойынша әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тартылады, сондай-ақ шетелдік қорлармен ұйымдастырылған кездесулер, наразылықтар, және осыған ұқсас іс-шаралар өткізуге қатаң тыйым салынады.
Қараша айында шетелдік қаражат алатын 13 ҮЕҰ тобы салық органдарының бақылауының күшеюі туралы хабарлады, кейбір ҮЕҰ-ның пікірінше, бұл 2021 жылғы 10 қаңтардағы парламенттік сайлауға байланысты аталмыш ұйымдардың жоспарлы қызметіне негізделген болуы мүмкін. ҮЕҰ айтуынша, олар салық органдарынан 2017-18 жылдардағы шетелдік гранттар туралы есептеріндегі айырмашылықтар туралы хабарламалар алды, ҮЕҰ бұл айырмашылықтар типографиялық қателер мен кішігірім техникалық дәлсіздіктер есебінен болды деп мәлімдеді. Салық органдары бекіткен жазалар – 555 600 теңге (1300 АҚШ доллары) мөлшеріндегі әкімшілік айыппұл мен қызметті уақытша тоқтата тұру аталмыш қателіктерге сай келмеді. ҮЕҰ-ға салық төлеуден жалтарғаны, қаражаттың мақсатсыз жұмсалғаны немесе басқа да заңсыз салық әрекеттері үшін айып тағылған жоқ.
Дін таңдау еркіндігі
АҚШ Халықаралық дін таңдау еркіндігі есебін мына сілтемеден көруге болады www.state.gov/religiousfreedomreport/.
Жүріп-тұру еркіндігі
Заң ел ішінде жүріп-тұруға, шетелге баруға, эмиграцияға және Отанына оралуға еркіндік береді. Кейбір заңды шектеулерге қарамастан, билік бұл құқықтарға құрметпен қарайды.
Ел iшінде жүріп-тұру: Үкімет елде бес күннен астам уақытқа қалған шетелдіктерден көші-қон полициясына тіркелуді талап етеді. Елге келген шетелдіктер келген жерлерінің шекаралық бекеттерінде немесе әуежайларында тіркелуге тиіс. Кейбір шетелдіктер үшін тіркелу орны барған жерінен алыс болғандықтан үлкен мәселеге айналды. Үкіметтің Көші-қон саясатын жетілдіру тұжырымдамасына ішкі
миграция, этникалық қазақ қандастардың елге оралуы және сыртқы еңбек миграциясы енген. 2017 жылы үкімет Еуразиялық Экономикалық Одақ елдерінің мигранттарына елде 90 күнге дейін қалуға мүмкіндік беру үшін мигранттар туралы ережеге түзетулер енгізді. Заңды мигрант қызметкерлердің отбасына олардың жұмысқа кірген күнінен бастап тіркелуге 30 күн берілетін жеңілдік бар. Үкімет нормативтік актілерді бұзған адамдарды депортациялауға толық өкілетті.
Үкімет 2011 жылдан бері басқа елдерден келушілер ережесін өрескел бұзғандары үшін депортацияға ұшыраған шетелдіктердің саны туралы есеп бермеген. Депортацияға ұшыраған тұлғалар өз елдерінде қудалаудан үрейленген жағдайда пана сұрай алады. Үкімет қылмыстық іс бойынша күдікті адамдардан тұрғылықты қаладан кетпеу туралы өтінішке қол қоюды талап етті.
Билік органдары шетелдіктерден Қытай шекарасымен шектес нақты аймақтарға және әскери қондырғыларға жақын қалаларға баруға алдын ала рұқсат алуды талап етті. Үкімет Байқоңырдағы әскери базалар және Ғарышқа ұшу орталығынының кей аймақтарға жақын орналасқандығынан шетелдіктер үшін жабық екенін қайта хабарлады.
COVID-19 таралуын бәсеңдету үшін Президент 16 наурыздан 11 мамырға дейін елде төтенше жағдайды жариялады. Үкімет жүріп-тұру еркіндігіне қатаң шектеулер қойды. Қалалар мен елді мекендерде жүріп-тұру шектеліп, қалаларға және одан тыс жерлерге көлік ағынын бақылау үшін бақылау-өткізу пункттері құрылды, онда вирус жұқтырудың алғашқы жағдайлары орын алды. Бақылау-өткізу пункттерінен өту үшін қызметкерлерге арнайы рұқсат берілді. Көптеген шаралар қысқа мерзімде жүзеге асырылды. Барлық рейстер алдымен тоқтатылды, содан кейін біртіндеп қайта ашылды, өйткені төтенше жағдай аяқталып, шектеулер біртіндеп жеңілдеді. Қала ішіндегі азаматтардың қозғалысы да шектеулі болды және алдын ала рұқсатты талап етті, бірақ рұқсатты кім алғаны туралы ақпарат көбінесе толық емес болды, бұл бастапқыда рұқсаты бар адамдардың жүріп-тұруын да шектеді.
Қатаң карантин кезеңінде адамдарға үйлерінен 1,9 шақырым қашықтықта азық-түлік дүкендеріне немесе дәріханаларға бару үшін шығуға рұқсат етілді. Барлық ойын алаңдары жабылды. Балаларға көшеде ата-анасыз жүруге тыйым салды, саябақтар жабылды. Кейбір кездері егер тұрғындардың бірінде COVID-19 табылған жағдайда, билік көп пәтерлі
үйлерді түгел жауып тастады. Бірнеше төтенше жағдайлар кезінде жергілікті билік ғимараттарға кіру есіктерін жауып тастады. Полицейлер ғимараттарды қоршауға алды. Тұрғындар көбінесе азық-түлік пен басқа да қажетті қорлардың жетіспеушілігіне қарамастан үйлерінде қалуы керек еді. Омбудсмен Эльвира Әзімова көп пәтерлі үйлерде орнатылған құлыптарға қарсы шықты. Оның айтуынша, ғимараттардың айналасына қоршаулар мен полиция кордондарын қою жеткілікті еді. Үкімет басқа аймақтарда COVID-19 індетіне қарсы сондай қатаң шаралар қолданбады, бірақ індеттің таралуын шектеу үшін жүріп-тұруға шекті уақыт белгілеп, жол тосқауылдарын қоюды жалғастырды.
COVID-19 пандемиясы еңбек мигранттарына да қатты әсер етті. Төтенше жағдай кезінде көптеген адамдар жұмысынан айрылды, не ақысыз демалысқа кетуге мәжбүр болды. Нәтижесінде көптеген адамдар баспана, медициналық қызмет және тамақ ала алмады. Мигранттар мемлекеттік қолдауға жүгіне алмаған, әуе жолдары мен темір жолдары тоқтап, шекаралар жабылғандықтан туған елдеріне де орала алмады. Құқық қорғаушылар соттар жұмысқа тиісті рұқсаты жоқ мигранттарды депортациялау туралы қаулы шығаруды жалғастыруда деп хабарлады.
Мамыр айында Үкімет мерзімі өткен немесе өткелі тұрған жеке куәліктері мен рұқсаттары (визалар, тіркеу карталары, жұмысқа немесе елде тұруға рұқсат қағазы) бар шетелдік азаматтарға әкімшілік айыппұлдарсыз 2021 жылғы 5 қаңтарға дейін шығуға рұқсат беретін қаулы қабылдады. Үкімет жергілікті үкіметтік емес ұйымдардың көмегімен көрші үкіметтермен еңбек мигранттарын отанына қайтару туралы келіссөздер жүргізді. Барлық өңірлердегі көші-қон қызметі орталықтары еңбек мигранттарына бірыңғай экспресс-терезелерде қызмет көрсетті. Қараша айындағы жағдай бойынша, үкіметтік статистикаға сәйкес, елдегі 149 217 шетелдік азамат (оның ішінде 30 801 Ресей азаматы) өз отанына оралды, ал Үкімет 146 970 шетелдік азаматтың мәртебесін заңдастырды (олардың 94 405-і уақытша жұмыс істеуге рұқсат алды, 1 966-ы отбасымен қауышуға рұқсат алды, 872-і оқуға, 148-і медициналық көмек алуға және 6 501-і визаларды ұзартуға рұқсат алды).
Шетелге шығу: Үкімет азаматтардан уақытша шығу визаларын талап етпеді, алайда азаматтардың қылмыстық немесе азаматтық сот ісі жүріп жатса, жазасын толық өтемесе, салық, айыппұл, алимент, коммуналдық төлемдерді төлемесе, әскери борышы өтелмесе елден шығуға рұқсат бермеді. Басқа елге шығу барысында жалған құжаттар ұсынған жағдайда азаматтарға шығуға тыйым салынады, ал әскери қызметшілер жағдайды ерекше бақылауға алады. Заң мемлекеттiк құпиямен жұмыс жасайтын адамдардан жұмыс iстейтiн мемлекеттiк органнан елден уақытша шығуға рұқсат алуды талап етедi.
Қуғын-сүргін: Заң тиісті билік органының немесе сот шешімі болған жағдайда мәжбүрлі қудалауға тыйым салмайды.
е. Ел ішінде қоныс аударылған адамдардың мәртебесі және олармен қарым-қатынас
Тиісті ақпарат жоқ.
Босқындарды қорғау
Үкімет ел ішінде қоныс аударылғандар, босқындар, қайта оралған босқындар, пана іздеушілер, азаматтығы жоқ адамдар мен көмекке мұқтаж басқа да адамдарға пана беру және көмек көрсету үшін БҰҰ БЖКБ және басқа ұйымдармен ынтымақтастық құрды.
Мигранттарға, босқындарға және азаматтығы жоқ адамдарға қатысты зорлық-зомбылық: Шілде айындағы жағдай бойынша елде 510 тіркелген босқын болды. Өткен жылдармен салыстырғанда, босқындардың өтініштер саны мен үкімет тарапынан мақұлдау көрсеткіші елеулі түрде төмендеді.
Панаға қол жеткізу: Заң баспана беру немесе босқын мәртебесін беруді қарастырады және үкімет босқындарды қорғауды қамтамасыз ететін жүйені құрды. БҰҰ БЖКБ заңды түрде үкіметке шағымдана алады және депортацияға ұшыраған тұлғалардың атынан әрекет ете алады. Заң, бірқатар қолданыстағы ережелер мен заңнамалар баспана беру және босқын мәртебесін беруді реттейді.
Босқындар мәртебесін айқындау рәсімі мемлекеттік қызметтерге қолжетімділікті, соның ішінде заңды түрде тіркелуге және ресми құжаттар алу құқығын көрсетеді. Ішкі істер министрлігінің Көші-қон полициясы департаменті босқындардың мәртебесін белгілеу рәсімдерін жүргізеді. Елде баспана іздейтін кез келген тұлға үшін баспана алу процедураларын жүргізу мүмкіндігі бар. БҰҰ БЖКБ мәліметтері бойынша, босқындардың баспанаға қол жеткізу процедуралары халықаралық стандарттарға сәйкес келмейді және елдің аумағына кіру қиынға соғады. Билік органдары қауіпсіздік шарттарын сылтаурата отырып, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ шекарадағы адамдардан баспана беру туралы өтініштерді зауықсыз қабылдайды. Шекараны заңсыз кесіп өткен адам қылмыстық сотқа тартылуы және қылмыстық әлеуеті бар адам ретінде қарастырылуы мүмкін, сәйкесінше, бұл пана алуда теріс әсер етеді.
17 тамызда билік өзбек оппозициясының белсендісі Хуррам Бердиевті Өзбекстанға экстрадициялады, оған 2013 жылы адам саудасымен айналысқаны үшін іздеу салынған еді. Белсенділер айыптаулардың жалған екенін, ал Бердиев оппозициялық «Ерік» партиясының мүшесі ретінде өзінің оппозициялық саяси қызметі үшін қудаланғанын айтты. Ақпан айында өзбек әріптестерінің өтініші бойынша Сайрам полициясы Бердиевті тұтқындады. Бердиев қамауда болған кезде оның адвокаттары оған босқын мәртебесін алуға өтініш беруге көмектесті, бірақ үкімет оның өтінішін қабылдамады.
Қазан айында Үкімет Қытайдан қашқан келесі төрт этникалық қазақтарға баспана берді: Қастер Мұсахан, Мұрагер Әлімұлы, Мәлік Башағар және Қайша Хан. 21 қаңтарда Шығыс Қазақстан облысының Зайсан қалалық соты Мұсахан мен Әлімұлын елге Қытайдан заңсыз кіргені үшін бір жылға бас бостандығынан айырды. Алдын ала қамауда болған Мұсахан мен Әлімұлы 22 маусымда олардың баспана беру туралы өтініштерін қарау процесі аяқталмай тұрып түрмеден босатылды.
Баспана іздеушілердің елдің шекаралары мен басқа аймақтардың билік орындарының арасындағы қозғалысын басқаратын заңнамалық база жоқ. Баспана іздеушілер үшін ешқандай қабылдау орындары жоқ. Үкімет баспана іздеген адамдарға тұрғын үй, жәрдемақы және де басқа әлеуметтік жеңілдіктерді ұсынбайды. Заң ата-анасынан айрылған балалар мен мүгедектер сияқты ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін сараланған рәсімдер қарастырмайды. Баспана іздеуші адамдар мен ерекше қажеттіліктері бар босқындардың қаржылай көмекке құқығы жоқ. ЛГБТИ жағдайларын қоса алғанда, арнайы істерді қарау бойынша нұсқаулар жоқ.
Жұмыспен қамту: Босқындар үкіметтен жұмысқа орналасу және әлеуметтік көмек алуда қиындықтарға тап болды. Заң бойынша босқындар жеке кәсіпкерлікпен айналысуды қоспағанда, жұмыс істеуге құқылы. Жергілікті жұмыс берушілер босқындардың құқықтарын білмегендіктен олар еңбек нарығына шығуда қиындықтарға тап болды, нәтижесінде босқындар заңсыз жұмыс істеуге мәжбүр болды.
Негізгі қызметтерге қол жеткізу: Үкімет мойындаған барлық босқындарға елде заңды түрде тұруына мүмкіндік беретін босқын сертификаты беріледі. Босқындардың көпшілігі біраз жылдар бойы елде тұрып жатыр. Олардың «уақытша тұратын шетелдіктер» мәртебесі 1951 жылғы Конвенцияда және заңда көрсетілген құқықтардың толық кешеніне қол жеткізуге кедергі келтіреді. Босқын мәртебесі бір жылға беріледі және жыл сайын жаңарып отырылуға тиіс. 2018 жылы босқындардың жарамды төлқұжаты болған жағдайда тұрақты тұруға өтініш беруге мүмкіндігі болды. Кейбір босқындар 2018 және 2019 жылдары тұрақты тұруға рұқсат алды және олар бес жыл өткеннен кейін Қазақстан азаматы бола алады. Заңда сондай-ақ, ерекше мұқтаждықтары бар босқындар мен пана сұраушы босқындарға жағдай жасау туралы ережелер жоқ. Босқындар ел азаматтары сияқты білім алуға және денсаулығын күтуге құқылы, бірақ әлеуметтік жәрдемақылар мен жеңілдіктер ала алмайды.
БҰҰ БЖКБ үкіметпен босқындар мен баспана іздеушілерге көмек көрсетуде шынайы қарым-қатынастар орнатқанын хабарлады.
Үкімет жалпылай алғанда жергілікті босқындар топтарына сабырлықпен қарайды.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) аумағында Минск көші-қон туралы конвенциясына сәйкес, үкімет шешендерді босқындар ретінде танымады. Шешен азаматтары кез келген ТМД азаматтары сияқты 180 күнге дейін уақытша тұрғын заңды мәртебесін алады. Бұл уақытша тіркеу ұзартылып тұрады, бірақ жергілікті көші-қон лауазымды тұлғалары уақытша тіркеудің ұзартылуын өз қалауымен жүргізеді.
Үкімет бір елдің аумағында екінші бір елдің этникалық сепаратистерінің болуына жол бермеу туралы Қытаймен келісімге қол қойды.
Азаматтығы жоқ адамдар
Конституция мен заң азаматтығы жоқ адамдармен қарым-қатынас жасау жолдарын ұсынады және мемлекет жалпылай алғанда, елдегі азаматтығы жоқ адамдардың ауыртпалығын елеулі түрде жеңілдету жөнінде өз міндеттемелерін қабылдады. Еліміз Қазақстан азаматтығын алу үшін келушілерден өз елінің азаматтығынан бас тартуды талап ететіндіктен, ол аздай Қазақстан азаматтығы берілетініне нақты кепілдік жоқ болғандықтан елімізде азаматтығы жоқ адамдардың саны артып отырды. Шілде айының 1 күні БҰҰ БЖКБ-ның деректері бойынша елде 7757 адам ресми түрде азаматтығы жоқ адам ретінде тіркелді. Елде азаматтығы анықталмаған, нақты азаматтығы жоқ немесе азаматтығын жоғалту қаупі бар азаматтардың басым көпшілігінің жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ, ТМД елдерінде берілген жеке куәліктері бар немесе кеңес дәуіріндегі паспорттары бар. Бұл адамдар әдетте шалғай жерлерде ресми құжаттарсыз тұрып жатты.
Заң бойынша Үкімет терроризм және экстремизммен байланысты ауыр қылмыстары үшін сотталған адамдарды, соның ішінде «мемлекеттің мүдделеріне зиян келтіргені үшін» Қазақстан азаматтығынан айыра алады. БҰҰ БЖКБ мен Үкіметтің мәліметінше, осы Заңға сәйкес ешкім азаматтығынан айырылған жоқ. Керісінше, бір жыл ішінде Үкімет халықаралық террористік ұйымдарға қосылған жүздеген азаматтар мен олардың қылмыстық жауапкершілікке тартылған отбасы мүшелерін әлеуметтік қызмет көрсету арқылы қайтарды.
БҰҰ БЖКБ-ның деректері бойынша, заңда азаматтығы жоқ адамдар деп танылған адамдарға бірқатар құқықтар қарастырылған. Ресми түрде тіркелген азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық мәртебесі құжатталған және азаматтығы жоқ адамның куәлігі түрінде 10 жылға тұрақты тұру құқығына ие болып саналады. Заңға сәйкес, елде бес жыл тұрғаннан кейін азаматтығы жоқ адамдар азаматтық алуға өтініш бере алады. Тұрақты тұратын жері бар, бірақ ресми түрде азаматтығы жоқ деп танылған адамдардың елде туылған балалары азаматтар деп танылады. Елде жақын туыстары бар этникалық қазақтар үшін, сондай-ақ келісімге сәйкес, Украина, Беларусь, Ресей және Қырғызстан азаматтары үшін құқықтық процедура бар. Заң Үкіметке азаматтық алу өтінішін қарауға алты ай уақыт береді. Кейбір үміткерлер бюрократиялық үдерістің ұзаққа созылуы себебінен азаматтықты алу созылып кететініне шағымданды. Қысқаша айтқанда, заңда азаматтығы жоқ адамдарға жеңілдетілген азаматтық құқық беру рәсімі көзделмеген. Қолданыстағы заңнама бойынша ата-аналарының жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ болса, балаларының туу туралы куәліктерін ала алмайды, бұл олардың білім алуға, тегін медициналық көмекке және жүріп-тұру еркіндігіне кедергі келтіреді.
Өтініштері қабылданбаған немесе азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесі кері қайтарылған жағдайда шешімге шағымдануы мүмкін, бірақ мұндай өтініштерді қарау ұзаққа созылады.
Ресми түрде азаматтығы жоқ адамдар шетелдіктер сияқты тегін медициналық көмекке қол жеткізе алады, бірақ бұл Денсаулық сақтау мен Еңбек және әлеуметтік даму министрлігі бекіткен тізім бойынша жедел көмек алумен және 21 жұқпалы ауруды емдеумен шектелген. Ресми түрде азаматтығы жоқ адамдар мемлекеттік лауазымдардан басқа жұмысқа орналасуға құқылы. Еңбек келісімшарттарын жасау кезінде қиындықтар туындауы мүмкін. Өйткені болжалды жұмыс берушілер бұл заңды құқықты түсінбеуі не одан хабарсыз болуы мүмкін.
БҰҰ БЖКБ мәлімдегендей, жеке басын куәландыратын құжаттарсыз азаматтығы жоқ адамдар заңды жұмыс істей алмайды, ал бұл заңсыз еңбек миграциясы, сыбайлас жемқорлықтың өсуіне және жұмыс берушілер арасында билікті асыра пайдалануына әкеліп соқтыруы мүмкін. Азаматтығы жоқ адамдардың балалары да азаматтығы жоқ деп танылады.
3-бөлім. Саяси процеске қатысу еркіндігі
Конституция мен заң азаматтарға өз билігін жасырын дауыс беру арқылы жалпыға бірдей және тең сайлау құқығы негізінде өткізілетін еркін және әділ сайлауда дауыс беруге мүмкіндік береді, бірақ үкімет бұл құқықты қолдануды қатаң шектеді.
2017 жылғы конституциялық түзетулер кейбір салаларда заң шығарудағы билікті күшейтсе де, Конституция Президенттік билікке сүйенеді. Президент жоғары лауазымды мемлекеттік қызметкерлерді, соның ішінде Премьер-министрді, Министрлер кабинетін, Бас прокурорды, ҰҚК басшысын, Жоғарғы Сот пен төменгі деңгейдегі судьяларды және облыс әкімдерін қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. 9 қазанда қол қойылған президенттік жарлық бұл тағайындаулардың көпшілігін Қауіпсіздік Кеңесі төрағасының келісімі бойынша жүргізуді талап етеді, ал бұл 2018 жылы сол кездегі Президент Назарбаевқа өмір бойына берілген лауазым.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы 2018 жылғы «Елбасы туралы заң» сол кездегі Президент Назарбаевты Қауіпсіздік Кеңесі мен Қазақстан халқы Ассамблеясының өмірлік төрағасы етіп тағайындады және Конституциялық Кеңеске өмір бойына мүше болуға, «кез келген уақытта Қазақстан халқына үндеу» жасауға мүмкіндік беріп, «елдің дамуындағы қажетті барлық бастамаларды» үйлестіруге тиіс деп қарастырды.
Мәжіліс (Парламенттің төменгі палатасы) Президенттің Премьер-министрді таңдауын растауы керек, ал Сенат Президенттің Бас прокурор, ҰҚК басшысы, Жоғарғы Соттың судьялары мен Ұлттық Банктің басшысын таңдауын растауға тиіс. Парламент ешқашан Президент ұсынған үміткерді растаудан бас тартпаған. Конституцияны тиімді түрде өзгерту немесе түзетулер енгізу Президенттің келісімін талап етеді.
Сайлау және саяси белсенділік
Жуырдағы сайлау: Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жылғы наурызда қызметінен кетіп, Конституция бойынша Президенттік лауазым бірден Сенат Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевқа өтті. Осыдан кейін үкімет 2019 жылдың маусымында президенттік сайлау өткізді. Президенттікке жеті үміткердің ішінен Тоқаев 70,96 пайыз дауыспен жеңіске жетті. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) бақылаушылар миссиясының есебіне сәйкес, аталмыш сайлау «ықтимал саяси реформалар үшін маңызды сәт болды, бірақ бұл сәт маңызды құқықтардың айтарлықтай бұзылуына, сондай-ақ сыни дауыстарға қысым көрсетуге әкеліп соқты». Баяндамада бюллетеньдерді толтыру мен дауыстарды санау мәселелері, соның ішінде қасақана бұрмалау жәйттері сияқты бірқатар заң бұзушылықтар көрсетілді. Бұдан бөлек
жариялылықтың болмауы, мысалы, сайлау учаскелерінде сайлау нәтижелерін жария етпеу, сондай-ақ жиындар, пікір білдіру мен бірлестіктердің құқықтарын бұзу сияқты мәселелер де орын алды. Баяндамада сондай-ақ ірі қалаларда сайлау күні бейбіт демонстранттардың кеңінен ұсталғаны атап өтілген. Жалпы алғанда, өткен сайлау «демократиялық стандарттарға деген құрметтің аздығын» көрсетті.
ЕҚЫҰ баяндамасында бұдан кейінгі мәселелер сайлау күні шеңберінен тыс орын алғаны да атап өтілді. Қорытынды есеп бойынша, соңғы жылдары кейбір оппозициялық партияларға заңды шектеулер мен қылмыстық қудалаулар арқылы тыйым салынған немесе маргиналданған, ал жаңа саяси партияларды тіркеу мүмкіндігі «Саяси партиялар туралы» заңға сәйкес айтарлықтай шектелген. Сонымен қатар, үміткерлерді іріктеудің құқықтық негіздері де өте шектеулі болды. ЕҚЫҰ баяндамасында сондай-ақ келесі нәрселер атап өтілді: 2017 жылғы конституциялық және заңнамалық түзетулер бойынша үміткерге өзін-өзі ұсынуға болмайды, оған қоса мемлекеттік қызметке және болжалды басқарушы кеңсеге сайлану үшін қажетті білім, тұрғылықты жер мен жұмыс тәжірибесіне қойылатын талаптар үміткерлер санын айтарлықтай қысқартты.
Мәжіліс депутаттары, яғни Парламенттің төменгі палатасы депутаттары соңғы рет 2016 жылы сайланды. Нәтижесінде, жетекші «Нұр Отан» партиясы 84 орынды иеленсе, «Ақ жол» партиясы жеті орынды, ал Коммунистік Халық партиясы жеті орынды иеленді. ЕҚЫҰ бақылаушы миссиясы азаматтық және саяси құқықтарға қатысты заң бұзушылықтар мен шектеулер болғанын атап өтті.
Әр үш жыл сайын 49 сенатордың 17-ін ауыстыру туралы заңнамалық талаптың аясында, 12 тамыз күні елде Сенатқа сайлау өтті. Сенаторлар әрбір әкімшілік аудан мен Республикалық маңызы бар қалалардың атынан әрекет еткен мәслихат (жергілікті өкілді органдардың) мүшелері тарапынан сайланды. Қазіргі төрт сенатор қайта сайланды және жаңадан сайланған сенаторлардың көпшілігі жергілікті билік органдарымен байланысты болды.
2018 жылдың маусымында билік сайлау туралы заңға түзетулер енгізді. Бір өзгеріс бойынша, мәслихат мүшелерінің дербестігі қысқартылды. Бұрын азаматтар өзін-өзі ұсынып, мәслихат сайлауына қатысатын жекелеген үміткерлерге дауыс бере алатын. Өзгертілген заңға сәйкес, үміткерлерді партиялық тізім бойынша тек партиялар ғана таңдай алады, азаматтар партияларға дауыс береді, ал партия тізімнің ішінен мәслихатқа кім кіретінін таңдайды.
Сайлау заңнамасындағы тағы бір өзгеріс сайлау алды сауалнамаларына қатысты болды. Түзетулерге сәйкес сайлау туралы қоғамдық пікірге сұрау салуды Орталық сайлау комиссиясына (ОСК) хабарлағаннан кейін тек заңды тұлғалар ғана жүргізе алады. Мұндай субъектілер заңды түрде тіркелген және қоғамдық пікірге сауалнама жүргізу тәжірибесі кемінде бес жыл болуға тиіс. Заңды бұзу жеке тұлға үшін 37 875 теңге (98 доллар) және ұйым үшін 75 750 теңге (197 доллар) мөлшерінде айыппұл салуға әкеліп соғады. Заң бойынша, сайлау кезінде бес күн бойы сайлау қорытындыларын болжауға, белгілі бір үміткер мен саяси партияларды қолдауға қатысты басқа да зерттеулерді жариялауға тыйым салынған.
Саяси партиялар мен саяси белсенділік: Президент Қ. Тоқаев 25 мамырда қол қойған «Саяси партиялар туралы» заңға түзетулер енгізу аясында тіркеу шегі 40 000-нан 20 000-ға дейін төмендетілді, әр өңірден кемінде 600 мүше шыға алады.
Заң бойынша, егер билік қойылған қолдардың тұрақты емесін мәлімдесе, тіркеу процесі тиісті қолдардың жалпы саны талап етілетін саннан асқан жағдайда ғана жалғасуы мүмкін. Заң этникалық, гендерлік немесе діни негізде құрылған партияларға тыйым салады. Сондай-ақ, заң Қарулы Күштердің мүшелеріне, құқық қорғау органдарының және басқа да ұлттық қауіпсіздік ұйымдарының қызметкерлеріне, сондай-ақ судьяларға саяси партияларға қатысуға тыйым салады.
Барлығы алты саяси партия тіркелді: «Адал» (бұрынғы «Бірлік»), «Ақ Жол», «Қазақстанның Халық партиясы» (бұрынғы «Коммунистік Халық партиясы»), «Ұлттық-социал-демократиялық» партия, «Nur Otan» партиясы және «Ауыл» Халықтық патриоттық партия. Партиялардың ешбірі жалпы алғанда «Nur Otan» партиясының саясатына қарсы шыққан жоқ.
2018 жылы Астананың Есіл аудандық соты (қазіргі Нұр-Сұлтан) экстремистік ұйым ретінде қашқын банкир және оппозиционер Мұхтар Әблязов ұйымдастырған «ҚДТ» қозғалысына тыйым салды. Қозғалыстың жарияланған мақсаты елдегі авторитарлық режимді парламенттік республикаға бейбіт түрде өзгерту болды. Сот ҚДТ әлеуметтік алауыздықты қоздырады, мемлекеттік биліктің теріс имиджін жасайды және наразылық туғызады деп шешті.
8 ақпанда бір топ белсенділер елді парламенттік республикаға айналдыру, барлық саяси тұтқындарды босату және сыбайлас жемқорлықпен күресу мақсатында «Көше» партиясын құру туралы жариялады. 19 мамырда Нұр-Сұлтан қаласының Есіл аудандық соты «Көше» партиясына ҚДТ-ның ізбасар ұйымы ретінде тыйым салды. Аталмыш партия сот отырысына қатысқан жоқ. Құқық қорғаушылар сот ісін әділ жүргізбеу қауымдастық бостандығын бұзумен пара пар деп сын айтты.
Әйелдер мен азшылықтардың белсенділігі: 25 мамырда Президент Қ. Тоқаев сайлау және саяси партиялар туралы заңдарға түзетулер енгізді, ол бойынша сайлауға қатысатын саяси партиялар кандидаттарының тізімінде әйелдер мен жастардың үлесі 30 пайыздық квотаны көздейді. Жастар деп 14 пен 29 жас аралығындағы азаматтар анықталады. Алайда түзетулерде іс жүзінде сайланған Парламент пен Мәслихат депутаттары арасындағы бірдей арақатынас жайлы айтылмайды.
Дәстүрлі көзқарастар кейде әйелдерге жоғары саяси лауазымды иеленуге немесе саяси өмірде белсенді рөлдерді атқаруға кедергі келтірді, алайда әйелдердің немесе азшылықтардың саясатқа қатысуына заңмен шектеулер қойылмаған.
4-бөлім. Сыбайлас жемқорлық және билікте ашықтықтың жеткіліксіздігі
Заң шенеуніктер сыбайлас жемқорлықпен ұсталған жағдайда қылмыстық жаза тағайындайды, бірақ Үкімет заңды тиімді орындамады. Үкімет өкілеттігін асыра пайдаланған лауазымды тұлғаларды қудалау мақсатында бірқатар қадамдар жасағанымен, әсіресе, сыбайлас жемқорлыққа келгенде, не мемлекеттік шенеуніктермен жеке қарым-қатынас орнатылған жағдайларда қылмыс жазасыз қалды.
Сыбайлас жемқорлық: Құқық қорғаушы ҮЕҰ-дың пікірінше, сыбайлас жемқорлық атқарушы билік органдарында, құқық қорғау органдарында, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, білім беру жүйесінде және сот органдарында кеңінен таралды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттіктің мәліметінше, алғашқы алты айда сыбайлас жемқорлық үшін жауапқа тартылған шенеуніктердің көпшілігі полиция, қаржы және ауыл шаруашылығында жұмыс істеген. Олар сондай-ақ әскери қызметкерлер арасында сыбайлас жемқорлық жағдайларының үш есе өскенін хабарлады.
Сыбайлас жемқорлықпен күресуге Ішкі істер министрлігі, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі, ҰҚК және Қаржы министрлігінің экономикалық зерттеулер қызметі жауапты. ҰҚК арнаулы органдардың, сыбайлас жемқорлыққа қарсы бюролардың және әскери қызметкерлердің сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстарын тексереді. Ағымдағы жылдың алғашқы тоғыз айында үкімет барлық ведомстволарда 2140 сыбайлас жемқорлық қылмысын тіркеді. Әкімшілік және тәртіптік жазалардан басқа, 195 лауазымды тұлға соттарға беріліп, қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Ең жиі кездесетін қылмыстар парақорлық, билікті асыра пайдалану және мүлікті ысырап ету болды. Үкімет 442 мемлекеттік қызметшіні сыбайлас жемқорлыққа барғаны үшін соттады.
27 мамырда сот Павлодар облысының әкімі Болат Бақауовты лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін кінәлі деп таныды. Сотталушы мен прокурор кінәні мойындау туралы мәмілеге келудің нәтижесінде сот Бақауовтың жүріп-тұру бостандығын 3,5 жылға (шартты түрде) шектеуге және мемлекеттік қызметпен айналысуына өмір бойына тыйым салуға үкім шығарды. Сот қандай да бір мүлікті тәркілеу туралы шешім шығарған жоқ, өйткені ол заңсыз жолмен алынған мүлікті таппады.
Қаржылық әшкерелеу: Заң мемлекеттік лауазымды тұлғалардан, үкіметтік лауазымдарға үміткерлерден және мемлекеттік қызметтен босатылғандардан жыл сайын салық органдарына елдегі және шетелдегі табыстары мен активтерін жариялауды талап етеді. Мұндай талап олардың жұбайларына (зайыптарына), асырауындағы адамдарға және ересек балаларына да қойылады. Бұл заң парламент мүшелеріне және сот төрешілеріне де қатысты. Салық декларациясы жұртшылық үшін қол жетімді емес. Заң талаптары сақталмағаны үшін әкімшілік айыппұл салады.
5-бөлім. Адам құқықтарының болжалды бұзылуын халықаралық және үкіметтік емес тергеуге қатысты биліктің көзқарасы
Адам құқықтарын қорғайтын ҮЕҰ-ға кейбір шектеулер барына қарамастан, көптеген отандық және халықаралық құқық қорғау ұйымдарына адам құқықтарын қорғау туралы істер бойынша тергеу жүргізуге және жариялауға еркіндік берілген. Халықаралық және жергілікті құқық қорғау ұйымдарының хабарлауынша, үкімет ҮЕҰ-дың арнайы мәселелер жөнінде іс- әрекеттеріне мониторинг жүргізді, сондай-ақ ҮЕҰ кеңселеріне, қызметкерлерге және отбасы мүшелеріне полициялық тексеріс жүргізіп қана қоймай, қысым көрсеткен. Үкіметтік қызметкерлер көбіне олармен бірігіп жұмыс істемеді немесе сұрақтарына жауап бермеді.
Соңғы жылдары Үкімет Қытайдағы этникалық қазақтардың құқықтарын қорғау жөніндегі Атажұрт құқық қорғау ұйымынан келіп түскен үш өтінішті тіркеуден бас тартты. Бұған Атажұрт құжаттарындағы қателіктер негіз болды. Үкімет Атажұрттың көшбасшысы – Серікжан Біләшқа қысым көрсетуді жалғастырып, 18 тамызда Алматы соты оны заңды түрде тіркелмеген ұйымға мүше болғаны үшін кінәлі деп таныды;
138 900 теңге ($330) көлемінде әкімшілік айыппұл салды. Біләш айыптауларды жоққа шығарып, оларды негізсіз және заңсыз деп атады. Бұған дейін Біләш 2019 жылы кінәсін мойындау туралы келісімге қол қойған, бұл оған алауыздық тудыратын қылмыстық іске байланысты саяси қызметпен айналысуға тыйым салған. Желтоқсан айында халықаралық БАҚ Біләш қыркүйек айында елден қашып, Түркияда тұрып жатқанын хабарлады.
Халықаралық құқықтық бастама, Адам құқықтарын қорғау және құқық үстемдігі жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюро, «Қадір Касиет», «Құқықтық медиа орталығы» және Парламенттік даму қоры адам құқықтарын қорғайтын ең айтулы үкіметтік емес ұйымдардың қатарында болды. Кейбір ҮЕҰ кеңсе мен техникалық құралдарды сатып алу кезінде кездейсоқ қиындықтарға тап болды. Үкімет басшылары дөңгелек үстелдер, демократия мен адам құқықтары жөніндегі басқа да қоғамдық іс-шараларға қатысып, үкіметтік емес ұйымдарды шақырып отырды.
Біріккен Ұлттар Ұйымы немесе басқа халықаралық органдар: Үкімет БҰҰ арнайы баяндамашыларын елге шақырып, адам құқықтарын қорғаумен айналысатын ҮЕҰ-мен кездесті. Үкімет адам құқықтарын қорғаумен айналысатын басқа халықаралық ҮЕҰ-дар мен көп жақты институттарға елге келуге және адам құқықтарын қорғау жөніндегі жергiлiктi топтармен, қоғам қайраткерлерімен кездесуге кедергi келтiрмеді. Ұлттық қауіпсіздік туралы заң шетелдіктерге, халықаралық ұйымдарға, үкіметтік емес ұйымдарға және басқа да коммерциялық емес ұйымдарға саяси қызметті жүзеге асыруға тыйым салады. Үкімет халықаралық ұйымдарға тіркелмеген субъектілерді қаржыландыруға тыйым салды.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органдар: Адам құқықтары жөніндегі Президент комиссиясы – Президент тағайындайтын қоғамның мүшелері кіретін консультативтік-кеңесші орган. Комиссия адам құқықтары жөніндегі халықаралық конвенциялардың орындалуын бақылайды, шағымдарды қарайды, тексереді, мәселелерді қарастырады, зерттейді. Комиссияның адам құқықтарының бұзылуына қатысты мәселерді шешуге немесе есептерде көрсетілген ұсыныстарды орындауға заңды құқығы жоқ.
Адам құқықтары жөніндегі омбудсмен Президенттің ұсынысымен Сенат тарапынан бес жылға сайланады. Омбудсмен лауазымды тұлғалар мен ұйымдардың адам құқықтарын бұзу жөніндегі шағымдарын қарайды және тергейді. Омбудсмен адам құқықтары бойынша ұсынымдар шығарады және баяндамаларды жариялайды, сондай-ақ Азаптауларға қарсы Ұлттық алдын алу механизмі (ҰАМ) үйлестіру кеңесінің төрағасы болып табылады.
Омбудсмен жеке тұлғаларға қатысты шағымдарды қарастырғанмен, Президенттің, мемлекеттік органдар басшыларының, Парламенттің, Министрлер кабинетінің, Конституциялық Кеңестің, Бас прокуратураның, Орталық сайлау комиссиясының немесе соттардың шешімдеріне қатысты шағымдарды қарауға өкілеттігі жоқ. Омбудсмен мекемесі азаматтардың шағымдарын шешу үшін Президентке, Министрлер кабинетіне немесе парламентке жүгінуге құқылы; халықаралық құқық қорғау ұйымдарымен және ҮЕҰ-мен ынтымақтасуға; адам
құқықтарының бұзылуына қатысты мемлекеттік лауазымды тұлғалармен кездесуге; әскери бөлімдер мен түрмелер сияқты белгілі бір нысандарға баруға; және бұқаралық ақпарат құралдарында тергеу нәтижелерін жариялауға құқылы. Омбудсмен мекемесі адам құқықтары жөніндегі жыл сайынғы есебін жариялады. Бір жыл ішінде омбудсмен канцеляриясы БАҚ үшін брифингтер өткізіп, қарастырылған шағымдар бойынша есеп жариялады.
Елдегі адам құқықтары жөніндегі бақылаушылар, омбудсмен мекемесі мен Адам құқықтары жөніндегі комиссия адам құқықтарын бұзуды тоқтатуға немесе кінәлі адамдарды жазалауға қабілетсіз екенін көрсетті. Комиссия мен омбудсмен статистика мен жекелеген істерді жариялау арқылы адам құқықтарын жетілдірді және дауы аз әлеуметтік мәселелерді, бюрократияның төменгі деңгейлі элементтеріне қатысты мәселелерді шешумен айналысты, алайда олар адам құқықтарының бұзылуына әкеліп соқтырған негізгі құрылымдық мәселелерді шешуден қашқақтады.
6-бөлiм. Дискриминация, әлеуметтiк қатыгездiк және адам саудасы
Әйелдер
Зорлау және тұрмыстық зорлық-зомбылық: 2019 жылдың желтоқсанында Президент Қ. Тоқаев заңнамаға түзетулер енгізді, ол бойынша жыныстық зорлық-зомбылық пен зорлау үшін жазаны сегіз жылға дейін бас бостандығынан айыруға, ал кәмелетке толмаған жасөспірімдерге қатысты жасалған жағдайда өмір бойына бас бостандығынан айыруға шешім қабылданды. Полицияның және соттың зорлық-зомбылық туралы, әсіресе зайыбын зорлау туралы хабарламаларға бей-жай қарағандығы жөнінде мәлімдемелер болған.
27 тамызда Алматы сотында зорлау ісі бойынша сот процесі өтті, онда бұрынғы прокурор мен жергілікті банктің бұрынғы менеджеріне 2019 жылғы қарашада адам зорлады деген айып тағылды. Жәбірленуші полицияға алғаш рет шағымданған кезде, олар шағымды тіркеуден бас тартты. Адвокаттың табандылығының арқасында шағым кейінірек ресми түрде тіркелді. Полицияның қарсылығы, кідірістер, өтініш берушінің ісін тоқтату әрекеттері және басқа да кедергілер тергеуді кешіктірді. Жәбірленуші шағымды қайтарып алуға мәжбүрлеген зорлаушылардың туыстарының қысымымен және қорқытуымен бетпе-бет келді. Жәбірленушінің адвокаты бұл іске қоғамның назарын аударуға және Президент пен парламенттегілерге үндеу жариялауға тырысты. Тергеуді аяқтап, сотқа беру тоғыз айға созылды. Іс жыл соңына дейін жалғасты.
Құқық қорғаушылардың айтуынша, жыл сайын зорлау туралы 2000-ға жуық шағым тіркеледі, бірақ олардың 1 пайыздан азы сотқа жетеді.
Заңнама тұрмыстық зорлық-зомбылықтың әр түрін анықтайды, мысалы, физикалық, психологиялық, жыныстық және экономикалық, сонымен қатар жергілікті және ұлттық үкіметтердің және ҮЕҰ отбасылық зорлық-зомбылық құрбандарына қолдау көрсетудегі жауапкершілігін белгілейді. Заң сондай-ақ соттың тыйым салу механизмін бекітеді және зорлық-зомбылық жасағандарды тәулік бойы әкімшілік қамауға алынуын қамтамасыз етеді. Заңда тұрмыстық зорлық, әйелді ұрып-соғу, басқа да зорлық-зомбылық әрекеттерге ең ауыр жаз ретінде 10 жылға бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Заң сондай-ақ қылмыс жасаған адамның тұратын басқа жері болған жағдайда,құқық бұзушының жәбірленушімен бірге тұруына тыйым салуға мүмкіндік береді, отбасылық зорлық-зомбылық құрбандарына тұрғылықты жеріне қарамастан тиісті күтім алуға мүмкіндік береді, егер айыппұл төлеу құрбандарға, сондай-ақ кінәлілерге қиындық тудырса, қаржылай айыппұлдарды әкімшілік қамауға
алмастырады.
ҮЕҰ-дың есебі бойынша, күніне орта есеппен 12 әйел тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды, жылына ерлі-зайыптылардың зорлық-зомбылығы нәтижесінде 400-ден астам әйел көз жұмады. Ұлттық экономика министрлігі өткізген зерттеуге сәйкес қоғамдық стигмаға байланысты тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдер бұл жайлы ешкімге айтпаған. Полиция қызметкерлері отбасылық дауларға тек зайыбының өміріне қауіп төнген кезде араласты. Полиция көп жағдайда екі жақты татуласуға шақырады. Сондай-ақ, ҮЕҰ айтуынша, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін тағайындалған жаза жұмсақ, атап айтқанда, әкімшілік құқық бұзушылық орын алғаны үшін 15 тәулікке бас бостандығынан айыру тіпті сотталған қылмыскерлерге де еш үрей туғызбайды.
2019 жылдың тамыз айында Алматы қалалық соты Бауыржан Ашығалиевті оның әйелі, танымал әнші Ксения Ашығалиеваға шабуыл жасады деген айыппен екі айға бас бостандығынан айырып, сотқа дейінгі қамауға алды. Ашығалиеваның айтуынша, күйеуі оны жеті жыл бойы үнемі ұрып-соғып келген, бірақ бұған дейін полицияға арызданса да, күйеуінің мінез-құлқы өзгерген емес, оны жазалаған да емес. 2019 жылдың шілдесінде ол Ашығалиеваны көшеден ұрлап алып, ғимараттың жертөлесіне байлап, аяусыз ұрып тастады. Ашығалиева полиция, сондай-ақ «Немолчи» (Үнсіз қалма) қозғалысынан көмек сұрап, басындағы жағдайды жария етуге және үйдегі зорлық-зомбылық туралы мәлімдемелерге қарсы стигматизацияны азайту үшін өз жарақаттарының фотосуреттерін интернетте бөлісуді сұрады. 13 наурызда Алматы соты Ашығалиевті ақтады. Оның әйелі соттың бұл шешіміне шағым түсірді, бірақ маусым айында Алматы қалалық соты оның апелляциясын қабылдамай, бірінші сатыдағы соттың шешімін өз күшінде қалдырды.
Үкімет әр облыста тұрмыстық зорлық-зомбылықтан жапа шеккендерге көмек беру орталықтарын ашқан. ҮЕҰ Дағдарыс орталықтары одағының мәліметі бойынша, ел бойынша тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары болған әйелдер мен балаларға сенімді қызмет көрсететін 31 дағдарыс орталығы бар, оның 10 үкімет тарапынан қаржыландырылады.
Құқық қорғаушылар COVID-19 пандемиясы кезінде тұрмыстық зорлық-зомбылықтың өршуін атап өтті, оны бірнеше себептермен түсіндірді. Елде қатаң карантин енгізілген кезде, отбасылар үйлеріне қамалып, эмоцияларды шығаруға мүмкіндік болмағандықтан кейбірі эмоционалды мәселелерді бастан кешіре бастады.Белсенділердің айтуынша, көптеген адамдар өз ашуларын тізгіндей алмады. COVID-19 індетінен қорқу эмоционалды жағымсыз атмосфераны күшейтті. Ал алкоголь ішу көбінесе ауырлататын фактор болды. Шабуылдаушылар көбінесе жәбірленушілерден телефондарын тартып алып, сыртқы әлеммен байланысқа шығармады. Карантиннің салдарынан зардап шеккендер шабуылдаушылардан қашып, туыстарын не басқа жерді паналау үшін үйлерінен кете алмады.
Белсенділер үкіметті барлық осал топтағы адамдарды – әйелдерді, ерлерді, балаларды, қарттар мен мүгедектерді тұрмыстық зорлық-зомбылықтан қорғай алмағаны үшін сынға алды. COVID-19 карантиніне байланысты кейбір дағдарыс орталықтары жабылды, медициналық көмек шектеулі болды, ал құқық қорғау органдары мен соттар негізінен карантинге байланысты тапсырмаларға баса мән берді. Жәбірленушілердің зорлық-зомбылық туралы хабарлауға батылы жеткен кезде, белсенділер полицияның құлықсыз әрекет еткенін, кейде шабуылдаушыларға шектеу бұйрықтарын шығармағанын,
жәбірленушіні шағым беруден айнытуға тырысқанын, агрессорларды жазасыз қалдырғанын хабарлады.
Өзге де зиянды дәстүрлі амалдар: Заң тыйым салғанымен, кейбір шалғай жерлерде некеге мәжбүрлеп отырғызу үшін әйелдерді және қыздарды ұрлау тәжірибесі жалғасын табуда. Заң бойынша адам ұрлағаны үшін сегіз жылдан он жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалған. Ұрланған адамды ерікті түрде босатқан ұрлаушы қылмыстық жауапкершіліктен босатылады; бұл заңға сәйкес, қалыңдықты ұрлаған адам қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Құқық қорғау органдары көбіне жәбірленушілерге мәселені өз бетімен шешуге кеңес береді. Азаматтық қоғам ұйымдарының пікірінше, полицияға шағым беру бюрократиялық процеске айналып, жәбірленуші мен оның отбасы қорлық көруі мүмкін.
2019 жылдың желтоқсан айында Түркістандағы автобус аялдамасында 20 жастағы қыз ұрланған болатын. Үш ер адам оны ұстап алып, күшпен көлікке отырғызды. Ұрлаушылар оны басқа қалаға, яғни Кентауға алып кетіп, бейтаныс біреуге үйленуге мәжбүрледі. Қыз екі күн бойы өз еркінен тыс сол жақта болды. Ал әлгі адамға күйеуге шығудан бас тартқан кезде, физикалық шабуылға тап болып, зорланды. Қыз қашып шығып, үйіне оралды, сөйтіп полицияға арыз жазды. Арыз түскеннен кейін қыз бен оның ата-анасы жергілікті халық пен әлгі ұрлаушының отбасысы тарапынан қысымға тап болды. Осы көрген қысым мен қорлықтың нәтижесінде қыз бен оның анасы өзін-өзі өлтіруге әрекет жасады. Тергеу қаңтарда аяқталды және екі адам сотталып, 7 және 8 жылға бас бостандығынан айырылды.
Жыныстық қолсұғушылық: Жыныстық қолсұғушылық әлі де шешімін таппаған мәселе болып табылады. Әйелдерді жыныстық қолсұғушылықтан қорғайтын заң жоқ, тек жәбірленушінің физикалық дәрменсіздігінен күш қолдану немесе оны жыныстық зорлық-зомбылық пайдалану жағдайында қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Заң жәбірленушіні қорғағаны жайлы, кез келген қылмыстық іс туралы хабарламалар болған жоқ. Масқара болудан және жұмыстан айрылудан қорыққан жәбірленуші әйелдердің ешқайсысы полицияға шағымданбайды.
Халықты бақылауда мәжбүрлеу: билік органдары тарапынан мәжбүрлі түсік тастау, мәжбүрлі зарарсыздандыру туралы есеп болмады.
Дискриминация: Конституция мен заң ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Заң жыныстық белгі бойынша кемсітуге тыйым салады. Ерлер мен әйелдер арасындағы айтарлықтай жалақы айырмашылығы елеулі мәселе болып қала берді. Бақылаушылардың пікірінше, ауылдық жерлердегі әйелдер қалалық аудандардағы әйелдерге қарағанда кемсітушілікке көбірек
ұшырайды және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа, білім алу мен жұмысқа орналасудың шектеулі мүмкіндіктеріне, ақпаратқа қолжетімділіктің төмен деңгейіне, сондай-ақ жер және басқа да мүліктік құқықтарына қатысты дискриминацияға жиі ұшырайды.
Балалар
Тууды тіркеу: Азаматтық дүниеге келген елдің аумағына және ата-анасының азаматтығына байланысты туындайды. Үкімет барлық туылған нәрестелерді ата-аналарынан, басқа да мүдделі адамдардан не медициналық мекемеден құжаттарды алғаннан кейін тіркейді. Құжатсыз аналарға балаларының туу туралы куәліктері берілмейді.
Білім алу: Конституцияға сәйкес орта мектепте білім алу міндетті болып табылады. Үкімет мемлекеттік мектептерде жалпыға бірдей тегін орта білім беруді қамтамасыз етеді. Кейбір балалар мектепке бармады. Білім беру органдары мектептердің 55 пайызы арнайы жабдықтармен жабдықталғанын, ерекше қажеттіліктері бар балаларға инклюзивті білім беретін қызметкерлермен жасақталғанын хабарлады. Тәуелсіз бақылаушылар мұндай мектептердің саны іс жүзінде аздеп мәлімдеді. Мектепке дейінгі мекемелерге баратын мүгедек балалардың саны бойынша статистика жоқ. 7 жастан 18 жасқа дейінгі ерекше қажеттіліктері бар балалардың жиырма пайызы қарапайым мектептергебарған. Олардың көпшілігі арнайы түзету сабақтарына қатысты немесе үйде оқды. Кейбір ата-аналар мүмкіндігі шектеулі балаларды мектепке жіберуден бас тартты және оларға білім алудың қажеті жоқ деп санады. Енді бір ата-аналар балаларын қайда жіберу керектігін білмеді. Кейбір мигрант отбасылардың балалары, әсіресе заңсыз мигранттар мен азаматтығы жоқ адамдар білім ала алмады, өйткені олар мектепке бара алмады.
Балалар зорлық-зомбылығы: Құқық қорғаушылар балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі заңнаманы жетілдіруді, Балалар омбудсменінің өкілеттіктерін неғұрлым нақты анықтауды және дене жазаларына заңнамалық тыйым салуды қосуды талап етті.
Балаларға зорлық-зомбылық көрсету-күрделі мәселе. ЮНИСЕФ сауалнамаларына сәйкес, ересектердің 75 пайызы ата-аналардың балаларға қатысты дене жазасын қолдануын қолдайды. Сауалнамаға сәйкес, оқу орындарындағы балалардың 40 пайызыжәне орта мектептерге баратын балалардың 18 пайызы ересектер тарапынан физикалық
зорлық-зомбылық көргенін айтты. Балалар отбасыларда, мектептерде (әсіресе құқық бұзушы балаларға арналған арнайы мектептерде) және интернаттарда зорлық-зомбылыққа, ар-намыстарын қорлайтын іс-әрекеттерге тап болды.
Полиция жыл сайын 1000-ға жуық адам ата-ана құқығынан айырылатынын хабарлады. Жылдың алғашқы бес айында 300-ден астам ата-ана ата-ана құқығынан айырылды, ал 2000-нан астам ата-ана ата-ана міндеттерін орындамағаны үшін әкімшілік айыппұлмен жазаланды.
Ерте және мәжбүрлі неке: Некеге тұрудың ең төменгі жас шамасы 18, ал жүктілік немесе өзара келісім жағдайында, сонымен қатар ата-аналары мен заңды қамқоршыларының келісімі болған жағдайда 16-ға дейін төмендетілуі мүмкін. БҰҰ-ның Ел халқы саласындағы қорының пікірінше, жыл сайын 3000-ға жуық ерте және мәжбүрлі некелер орын алады. Көптеген ерлі-зайыптылар алдымен мешіттерде некелерін қиып, содан кейін қалыңдық кәмелет жасқа келгенде ресми түрде тіркеледі. Үкімет бұл мәселені шешу үшін ешқандай шара қолданған жоқ.
Балаларды жыныстық қатынаста пайдалану: Заңда келісімді жыныстық қатынастың ең төменгі жас мөлшері көрсетілмеген, бірақ 18 жасқа толмаған ұлдарды және қыздарды жыныстық қатынасқа түсуге мәжбүрлейтін адамдар үшін сегіз жылдан он бес жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. ЮНИСЕФ балаларға қатысты жыныстық зорлық-зомбылық, балалар жезөкшелігі, балалар порнографиясы, балалар саудасы, қалыңдықты ұрлау және қыздардың мәжбүрлі некелері туралы мәліметтер әлі де аз екенін және бұл құқық бұзушылықтардың ауқымын бағалауды қиындататынын мәлімдеді.
Заң балалар порнографиясын өндіру мен таратуды қылмыс қатарына кіргізіп, кәмелетке толмағандарға порнографиялық материалдарды сатуға қатысты әкімшілік айыппұлдар тағайындайды. Республикада балалар порнографиясына қатысты әкімшілік айыппұлдар сақталған. Кәмелет жасқа толмағандарға қатысты жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін сотталғандарға балалар мекемелерінде жұмыс жасауға өмір бойы тыйым салынады.
Жыныстық зорлық-зомбылық пен зорлау маңызды мәселе болып қала береді. Полиция қолындағы статистикасы жылдың алғашқы сегіз айында балаларды зорлау санының 2019 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 49 пайызға өскенін көрсетті.
24 шілде күні Қарағанды маңындағы Сәтбаев қаласында ата-анасымен бірге туыстарына барған 5 жасар қыз жоғалып кетті. Полиция мен еріктілер айналаны шолып, қызды 58 жастағы ер адамның пәтерінде диванның астына байланған жерінен тапты. Ол ауруханаға жеткізіліп, ал ер адамды полиция қамауға алды. Ашулы топ жиналып педофилді өздері жазаламақшы болды. Бір ақпараттар бойынша, адамдар полицияға сенбегендіктен жиналды, өйткені олар зорлаушы жазасыз қалады деп есептеді. (Ескерту: құқық қорғаушылардың айтуынша, балаларға қарсы қылмыс жасаған адамдардың 39 пайызы сотталған.)
Жиналғандар пәтерге басып кіруге тырысып, полициядан ер адамды беруді талап етті. Полицияның, жергілікті шенеуніктер мен жергілікті имамдардың халықты тыныштандыруға шақыруы ешқандай нәтиже бермеді. Жиналғандар ғимараттың және жергілікті полиция бөлімшесінің терезелері мен есіктерін сындырып, полиция көліктерін сындырып, өртеп жіберді. Билік арнайы жасақты шақырған соң ғана жиналған халық тарқады. Келесі күні Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев күдіктіге баланы ұрлап, зорлады деген айып тағылғанын хабарлады. Билік күдіктінің 6 қазанда тергеу изоляторында өлі күйінде табылғанын хабарлады.
Босқын балалар: Адам құқықтарын бақылаушылар байқағандай, ірі қалаларда қараусыз қалған балалар саны өте жоғары болды. Босқын балалар құқық бұзушы балалар орталықтарына немесе қиын жағдайға тап болған балаларды қолдау орталығына жіберілді. Кейбіреулері отбасыларына қайтарылды. Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің 2019 жылғы есебіне сәйкес елде құқық бұзушы балаларға арналған 15 бейімдеу орталығы (БО) және қиын жағдайда тап болған балаларға арналған 17 қолдау орталығы (ҚО) жұмыс істеді. 4000-нан астам бала БО-да, ал 2000-нан астам бала ҚО-да ұсталды.
Арнайы мекемедегі балалар: Үкіметтік дереккөздерге сәйкес, мемлекеттік мекемелерде, мысалы, балалар үйлерінде, интернаттарда, сондай-ақ делинквентті балаларды қамау орындарында балаларға қатысты орын алған зорлық-зомбылық оқиғалары «сирек емес». ҮЕҰ айтуынша, жетімдер үйіндегі немесе жабық мекемелердегі балалардың жартысы мұғалімдер немесе басқа балалар тарапынан зорлық-зомбылыққа ұшырады. Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің деректері бойынша, жетімдер үйінде тұратын жетім балалар саны 2017 жылы 6223-тен 2018 жылы 4606-ға дейін азайды. Үкімет жетімдер үйін жабу, балаларды патронаттық отбасыларға жіберу сияқты отбасылық күтімнің басқа да түрлерін жүзеге асыруды жалғастырды. Белсенділер бұл саясатты балаларды деинституционализациялаудың нақты жоспар мен жетік дайындалған қызметкерлердің болмауына, инфрақұрылым мен құралдардың тиімсіз болуына орай сынға алды. Олар билік отбасылармен жұмыс істеудің, балаларды балалар мекемелеріне орналастырудың алдын алудың орнына жетімдер үйлерін жабуға мән берген деп мәлімдеді. Сондай-ақ, олар баланы отбасынан тартып алып, мекемеге орналастыру туралы маңызды шешімдер әлеуметтік қызметкерлердің емес, полицияның хабарламаларына негізделгенін айтты.
2-29 сәуір аралығында «Аягөз» мамандандырылған әлеуметтік қызметтер бойынша балалар орталығында, яғни психикалық ауытқулары бар балаларға арналған мекемеде төрт бала қайтыс болды. Мекеме басшылығы мен жергілікті билік балалардың өлімін жасыруға тырысты, бірақ 14 мамырда ақпарат БАҚ-қа тарап, көпшілікке аян болды. Үкімет бұл өлімді тергеу үшін арнайы топ құрды. Топ тергеу барысында көптеген бұзушылықтарды анықтады. Баяндамада бұл өлім медициналық қызметкерлердің балалардың денсаулығына селсоқ қарауына және уақтылы ауруханаға жатқызылмауына байланысты болды делінген. Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Аружан Саин істі мұқият тергеуді тапсырды, сондай-ақ аталмыш мекемеге қатысты заң бұзушылықтарды атап өтті. Полиция қылмыстық іс қозғады.
Балаларды халықаралық ұрлау: Мемлекет 1980 жылғы Балаларды халықаралық ұрлаудың азаматтық аспектілері туралы конвенциясын қабылдаған. https://travel.state.gov/content/travel/en/International-Parental-Child-Abduction/for-providers/legal-reports-and-data/reported-cases.html. құжатқа сілтеме бойынша,
АҚШ Мемлекеттік департаментінің балаларды ұрлау жөніндегі жылдық есебін қараңыз.
Антисемитизм
Еврей қауымдастығының жетекшілерінің есептеуінше, мемлекетте шамамен 10 000 еврей тұрады. Олардың айтуынша, үкімет немесе қоғам тарапынан антисемитизм оқиғалары тіркелмеген.
Адам саудасы
АҚШ Мемлекеттік департаментінің Адам саудасы туралы есебін https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/ құжатқа сілтеме бойынша қараңыз.
Мүмкіндігі шектеулі адамдар
Заң физикалық, сенсорлық, интеллектуалдық және ақыл-ой мүмкіндіктері шектеулі адамдарды жұмыспен қамту, білім беру, қолжетімді медициналық көмекпен және басқа да мемлекеттік қызметтермен қамтамасыз етуде кемсітушілік жасауға (дискриминациялауға) тыйым салады, алайда айтарлықтай кемсітулер әлі де бар. Адам құқықтарын қорғаушылар мемлекет заңнамасындағы жетіспеушіліктерге алаңдады. Заң кемсітушілік не екеніне нақты анықтама бермейді, бұл мүгедектердің құқықтарын, әсіресе жанама кемсітушілік жағдайларында қорғауды мүмкін емес етеді. Үкімет мүмкіндіктері шектеулі адамдарға кедергі келтіретін кейбір тосқауылдарды жою, соның ішінде ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдады. ҮЕҰ мәлімдеуінше, мүмкіндіктері шектеулі адамдар туралы заңның іске асуы жетіспеді. Олар сондай-ақ жәй ғана декларация күйінде қалған мемлекеттік бағдарламалардың тиімсіздігін атап өтті. Оларды жүзеге асыру сыбайлас жемқорлық пен кәсібиліктің болмауына байланысты мүмкін емес болды.
Жұмыспен қамту әлі де шешімін таппаған мәселе болды. Аkron.kz. хабарлауынша, мүмкіндігі шектеулі еңбекке қабілетті жастағы адамдардың төрттен бір бөлігі жұмыс істейді. Белсенділер жұмыс берушілердің мүгедектерді жұмысқа алуға аса зауқы жоғын атап өтті.
Заң компаниялардан жұмыс орындарының 3 пайызын мүмкіндіктері шектеулі адамдарға бөлуді талап етеді және Президенттің 2050 жылға дейінгі Стратегиясының бір бөлігі ретінде үкімет экономикалық мүмкіндіктерді күшейту үшін жоғарғы деңгейдегі шаралар қабылдады. Соған қарамастан мүгедектері шектеулі адамдар қоғамға кірігу және жұмысқа тұруда көп қиындықтарға тап болды деген мәлімдемелер болды.
Даун синдромы бар кейбір балалар жеке қаржыландырылатын мамандандырылған білім беру орталықтарына баруға мүмкіндік алды, бірақ бұл орталықтардың қабылдау мүмкіндігі шектеулі болды, нәтижесінде күту уақыты 1,5 жылға дейін баратындай тура келді.
Адам құқықтарын бақылаушылар мүмкіндіктері шектеулі адамдарға қатысты кемсітушіліктің бірнеше түрлерін атап өтті: дәрігерлер арбаға танулы әйелдерді бала тумауға шақырды; сондай-ақ қамау орындарындағы мүмкіндіктері шектеулі адамдарды емдеу жағдайы әлі де елеулі мәселе болып қала берді.
COVID-19 кезіндегі карантин мүмкіндігі шектеулі адамдарға қатты әсер етті. Көптеген мүмкіндігі шектеулі адамдар қащықтан жұмыс істеу мүмкін емес секторларында жұмысынан айрылды. Сонымен қатар, қоғамдық көлік жүрмегендіктен карантин кезінде көптеген адамдар жұмысқа бара алмады, ал такси қызметтері жұмыс істемеді. Осындай қиындықтарға мүмкіндігі шектеулі оқушылар мен студенттер де тап болды. Үйлерінде компьютерлері болмаса, онлайн сабақтарға қатыса алмады. Карантиндік оқшаулау кезіндегі тағы бір мәселе медициналық мекемелердің жабылуы болды, сондықтан мүмкіндіктері шектеулі адамдарға, ересектерге де, балаларға да медициналық көмек қол жетімді болмады.
Мүмкіндігі шектеулі жандар үшін оқшаулау кезінде ақпаратқа онлайн қолжетімділіктің болмауы аса маңызды мәселе болды. Байланыс орталықтарымен телефон арқылы байланысу мүмкін болмады, өйткені қызмет көрсету кеңселерінің көбі жабық болды. Мүмкіндігі шектеулі жандардың көпшілігі төмен табысқа ие болған соң интернетке кіру үшін ақы төлей алмайды. Сонымен қатар, көптеген ауылдық жерлерде интернет жоқ. Тағы бір мәселе, веб-сайттар мүмкіндігі шектеулі пайдаланушыларға, мысалы, зағиптарға арналмаған. Құқық қорғаушылардың хабарлауынша, мүмкіндігі шектеулі адамдар көбінесе үкіметтің көмегінсіз (азық-түлік себеттері, ақша) қалып жатты, өйткені немқұрайлы шенеуніктер оларды көмек алушылар тізіміне енгізуге ұмытып кеткен.
Үкімет мүмкіндігі шектеулі адамдардың дауыс беру құқығын заңды түрде шектемеді және сайлау учаскелеріне бара алмайтындар үшін үйде дауыс беруді ұйымдастырды. 2018 жылы сайлау заңына ерекше қажеттіліктері бар адамдардың сайлау учаскелеріне кедергісіз кіруін көздейтін түзетулер енгізілді. Сайлауды бақылау жөніндегі «Еркіндік қанаты» қоғамдық ұйымы ОСК-мен осы талаптарды іске асыру бойынша жағымды ынтымақтастық туралы хабарлады. ҮЕҰ жыл ішінде алдыңғы сайлаумен салыстырғанда сайлау учаскелері көбірек қолжетімді болғанын атап өтті.
Психиатриялық стационарлардағы науқастардың құқықтарына қатысты ешқандай ережелер жоқ. Адам құқықтарын бақылаушылардың пікірінше, бұл көп тараған пациенттердің құқықтарын бұзуға әкеліп соқты. ҮЕҰ пациенттердің жағдайының нашарлығы және оңаша қалу мүмкіндігі мүлдем болмауы жайлы хабарлады. Психикалық ақыл-есімінде бұзушылық бар азаматтар олардың келісімінсіз немесе соттың қарауынсыз мемлекеттік мекемелерге жіберілуі мүмкін, ал 18 жасқа толмаған жасөспірімдер өз отбасыларының рұқсатымен жіберілді.
ҰАМ есебіне сәйкес, ауруханалардың көпшілігі кең ауқымды жөндеуді қажет етті. Сонымен қатар қызметкерлердің жетіспеушілігі, санитариялық-гигиеналық жағдайлардың нашарлығы, азық-түлік өнімдерінің тапшылығы, халықтың көптігі, жарық пен ауаның жетіспеушілігі сияқты мәселелер байқалды.
ҰАМ мүшелері науқастардың жағдайы мен мүмкін болған азаптау белгілерді тексеру үшін психиатриялық ауруханаларға бара алады.
Ұлттық / Нәсiлдiк / Этникалық азшылықтар өкілдері
Елдегі тілдерге қатысты ресми саясат үштілділік деп аталады. Қазақ тілі ресми мемлекеттік тілі, орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі, ал ағылшын тілі әлемдік экономикаға сәтті сіңу тілі болып саналады. Заң Президенттікке үміткерлерден қазақ тілінде еркін сөйлеуді талап етеді. Заң тілге байланысты кемсітушілікке жол бермейді, бірақ мемлекеттік қызметке тұру үшін қазақ тілі бойынша емтихан тапсыруды талап етеді.
Конституция мен заң нәсіліне немесе этникалық тегіне байланысты кемсітушілікке тыйым салады. Алайда этникалық азшылықтар әртүрлі салаларда қиындықтарға тап
болады. Мамыр айында Үкімет Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің құрамында ұлтаралық қатынастарды дамыту комитетін құрды. Жаңа комитет ұлтаралық қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға жауап береді, ал Министрлік жанындағы Этносаяси зерттеулер институты талдау мен зерттеулер жүргізеді және мемлекеттік саясат мәселелері бойынша сараптамалық кәсіби ұсыныстар жасайды.
Ұлттық үкіметтің жоғары деңгейлерінде Министрлер кабинетінің 23 мүшесінің үшеуі қазақ емес. Этникалық азшылықтар басқа мемлекеттік органдарда да аз кездеседі. Адам құқықтары жөніндегі бақылаушылар этникалық азшылықтардың елдің әлеуметтік және саяси тетіктеріне кірмегенін және олардың рөлі қысқарып жатқанын атап өтті. Олар сондай-ақ, Үкімет азшылықтарға қоғамдық өмірге тең қатысуды, Мемлекеттік қызметке тең қолжетімділікті, бизнес үшін тең мүмкіндіктерді және ең бастысы заң алдында тең қарауды қамтамасыз етуі керек, бірақ оны орындамағанын атап өтті. Сондай-ақ, бақылаушылар халықтың едәуір бөлігін елдің әлеуметтік-саяси өрісінен шығару (маргинализация) әлеуметтік шиеленіске әкелуі мүмкін екенін атап өтті.
8 ақпанда Қордай ауданының Масаншы, Сортөбе, Бұлар батыр және Ауқатты ауылдарында тәртіпсіздіктер орын алды. Оған тәртіпсіздіктерге дейін бір күн бұрын орын алған екі оқиға себеп болды: жол-көлік оқиғасы кезінде дүнген тектес еркектердің қарт адамды ұрып-соққаны және жергілікті дүнгендер мен этникалық қазақ полицейлері арасындағы төбелес. Оқиғалар туралы ақпарат қоғамдастықта және әлеуметтік желілерде таратылды, нәтижесінде үйлерді тонау мен қиратуға әкеліп соққан тәртіпсіздіктер басталды. Мыңдаған дүнгендер көрші Қырғыз Республикасына қашты. Билік Қордай
ауданында төтенше жағдай жариялады, полиция арнайы күштерін жұмылдырып, төрт ауылдың айналасында полиция бекеттерін орнатты. Билік 120-дан астам қылмыстық іс қозғады, олардың 11-і кісі өлтірді деген айыппен болды. Прокурорлар 11 адам қаза тауып, ондаған тәртіпсіздікке қатысушылар қамауға алынғанын хабарлады. 192 адам зардап шекті, оның ішінде 19 полиция қызметкерлері болды, 168 үй мен 122 автокөлік зақымданды. Ауыл әкімі, оның орынбасары, бірқатар басқа да жоғары лауазымды шенеуніктер мен полиция қызметкерлері жұмыстан босатылды. 1 наурызда Президент Қ. Тоқаев өңірге барып, жергілікті тұрғындармен кездесті. Ол аталмыш тәртіпсіздіктер заңсыз экономикалық қызметті бақылау үшін күрескен екі ұйымдасқан қылмыстық топ арасындағы қақтығыстың нәтижесі екенін айтты.
24 сәуірде Қордай жергілікті соты ақпан айындағы тәртіпсіздіктердің екі қатысушысына үкім шығарды. Ерсман Юнху 2,5 жылға бас бостандығынан айрылып, алты айға түзету жұмыстарына жіберілді. Оның ұлы Марат Юнху 2,5 жылға бас бостандығынан айырылды.
Бақылаушылар билікті зорлық-зомбылық бірінші кезекте дүнгендерге қарсы бағытталғанын мойындамағаны үшін сынға алды, өйткені қираған мүліктің көп бөлігі соларға тиесілі болды, сондай-ақ қаза болғандар ішінде бір этникалық қазақ, қалған оны этникалық дүнген еді. 14 мамырда Қазақстанның дүнген қауымдастығы БҰҰ-ға және басқа да Халықаралық ұйымдарды билік тарапынан болған қудалауды тоқтатуға, дүнген құқықтарының бұзылуын тоқтатуға және зорлық-зомбылық пен қиянат жасағаны үшін кінәлілерді жауапқа тартуға шақырды. Қауымдастық сонымен бірге 8 ақпандағы оқиғаға тәуелсіз тергеу жүргізуге, тәртіпсіздіктер кезінде келтірілген залалды өтеуге және БАҚ пен әлеуметтік желілерде дүнгендерге қарсы, оларды қорлайтын және жек көруге
шақыратын сөздер таратқандарды жазалауға шақырды.
Мамыр айында прокуратура 29 қылмыстық істі тергеп жатқанын айтты, оның ішінде 59 күдікті кісі өлтіру, тәртіпсіздік, құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің өміріне қастандық жасау, ұрлық және тонау сияқты айыппен қамауға алынғанын мәлімдеді.
Тамыз айында БҰҰ-ның Нәсілдік кемсітушілікті жою жөніндегі комитеті Қордай оқиғасы туралы ақпаратты қарап, үкіметтен 30 қазанға дейін жауап беруді сұрады; «осы
оқиғаларға тиімді, бейтарап және ашық тергеу жүргізуді»; дүнген азшылығына қорғанысты қамтамасыз етуді; медициналық және психологиялық қолдауды қоса алғанда, келтірілген залалды өтеуді қамтамасыз етуді; және Қордай ауданына тәуелсіз бақылаушылардың кіруіне кепілдік беруді талап етті. Жыл соңына дейін үкіметтен ешқандай жария жауап болған жоқ.
Жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестік негізіндегі зорлық-зомбылық, қылмыстық іске айналдыру және басқа да құқық бұзушылықтар
Конституцияға сәйкес кез келген адамның шыққан тегіне; кәсіптік, әлеуметтік немесе мүліктік жағдайына; жынысына; нәсіліне; азаматтығы; тіл; дін немесе наным; тұрғылықты жері; немесе кез келген басқа жағдайлар бойынша ешқандай кемсітушілік көрсетуге (дискриминациялауға) жол берілмейді. Елде бір жыныстағылардың келіскен жыныстық қатынастары үшін қылмыстық жауапкершілік қарастырылмайды.
Жыныс ауыстыру туралы құжаттар бар болса да, заң трансгендер адамға жынысына сай келетін жеке куәлік бермес бұрын психиатриялық және физикалық талаптарды (мысалы, жынысын ауыстыру операциясын жасау) орындауды талап етеді. Көптеген адамдар жылдар бойы сәйкес келмейтін құжаттармен өмір сүргенін, жұмыс ,тұрғын үй және денсаулық сақтау қамтуымен байланысты қиындықтары жайлы баяндады. Белсенділер шілде айында қабылданған елдің денсаулық сақтау туралы жаңа заңына алаңдаушылық білдірді. Заң жынысын өзгерту құқығы берілетін жас деп 21 жасты белгілейді (ескерту: БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесі 18 жаста беруге кеңес береді). Сондай-ақ, заң бойынша, жынысты өзгертуге мінез-құлық ауытқулары болған жағдайда рұқсат етілмейді, бұл аталмыш қадамға тиым салынған адамдардың санаттарын кеңейтті.
ЛГБТИ-ға қарсы зорлық-зомбылық әрекеттері үшін қозғалған сот істер саны аз болған. ЛГБТИ-ға қарсы зорлық-зомбылық туралы мәлімделген, бірақ жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестік негізінде болған кемсітушілік пен зорлық-зомбылық туралы мемлекеттік статистика болмады . ЛГБТИ қауымдастығындағы ҮЕҰ-ның 2017 жылғы сауалнамасына сәйкес, респонденттердің 48 пайызы жыныстық бағдарына қатысты зорлық-зомбылық пен жек көрушілікке ұшырады, ал 56 п айызы зорлық-зомбылықтан зардап шеккен адамды білетінін айтты. Кең таралған қинау түрлеріне тіл тигізу, зорлық-зомбылық, жеке өмірге араласу және ұрып-соғу кірді.
ҮЕҰ ЛГБТИ қауымдастығының мүшелері құқық қорғау органдарына зорлық-зомбылық жөнінде сирек шағымданғанын хабарлады, себебі олар дұшпандық көзқарастан, күлкіге қалудан және зорлық-зомбылықтан қорықты. Олар өздерін зорлық-зомбылықтан қорғау мақсатында адам құқықтарын қорғау жөніндегі ұлттық комиссар сияқты тетіктерді пайдалануға құлықсыз болды, өйткені олааталмыш тетіктер жеке тұлға мәліметтерін, әсіресе, жұмыс орнына байланысты ақпаратты сақтап қорғайтындарына сенбеген.
2019 жылдың қыркүйегінде Нұр-Сұлтан полициясы сол жылдың шілде айында 21 жасар гейді зорлағаны, ұрып-соққаны және бопсалағаны үшін сот отырысына дейін екі ер адамның қамауда отырғанын хабарлады. Медициналық сараптама ер адам пәтерде зәбір көрген соң ауыр жарақат алғанын көрсетті. 2019 жылдың желтоқсанында сот әр зорлаушыны алты жылға бас бостандығынан айырды.
Белсенділер БАҚ-на ЛГБТИ-ді ұрып-соғу, бопсалау және қысым көрсету сирек жағдай емесін, бұл әдетте жарияланбайтынын айтты. Құқық қорғаушылар COVID-19 пандемиясы ЛГБТИ қауымдастықтарына теріс әсер еткенін хабарлады. Үйден шыға алмаған соң олар наразы болған отбасы мүшелері тарапынан күйзеліс пен қатыгездікке тап болған. Трансгендерлер полиция патрульдерінің қауіпсіздік тексерістері кезінде тиісті құжаттарының болмауына байланысты зәбір көрді. Жұмыс берушілер бірінші кезекте трансгендерлерді жұмыстан босатты, өйткені олар көбінесе ресми келісімшарттарсыз жұмыс істеді және мұқтаждарды қолдау мақсатымен Үкімет ұсынған бағдарламаларға қатысуға құқығы жоқ болды. Трансгендер адамдар оқшаулау кезінде көптеген адамдар сияқты қажетті медициналық көмек алуда қиындықтарға тап болды, өйткені медициналық мекемелердің жұмысы шектеулі немесе жабық болды. Олар көбіне қажетті дәрі-дәрмектерді ала алмады, өйткені жақын жердегі шағын дәріханаларда дәрі-дәрмек жоқ немесе бағасы қол жетімсіз болды.
2019 жылдың шілдесінде Алматы облысының Жауғашты мекенінде жазасын өтеп жатқан трансгендер әйел Виктория Беркходжаева билікке ҰҚК қызметкері оны үш рет зорлағанын хабарлады. Беркходжаева болған оқиға туралы Бас прокуратура мен Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігіне хабарлады. Алматы облысының полициясы тергеуді бастады. 2019 жылдың қазан айында бұқаралық ақпарат құралдары сот медициналық сараптама нәтижелері негізінде ҰҚК офицері күдікті Сани Әбдіқашты қамауға алғанын хабарлады. 18 ақпанда Алматы облысының аудандық сотында сот отырысы басталды. Қазан айында Алматы қаласының Іле аудандық соты Әбдіқашты зорлағаны үшін кінәлі деп танып, оны бес жарым жылға бас бостандығынан айырды.
АИТВ (адам иммун тапшылығының вирусы) және ЖИТС (жұқтырылған иммун тапшылығының синдромы) әлеуметтік стигмалары
Заң АИТВ және ЖИТС-мен ауыратын адамдарға қатысты кемсітушілікке тыйым салады, алайда қалыптасқан ұғым өзгермеді және ақпарат, қызметтер, ем және күтімнің қолжетімділігіне әсерін тигізген әлеуметтік кемсітушілікке әкелді. ЖИТС Ұлттық Орталығы барлық азаматтарға тегін диагноз қоюды және емдеуді қамтамасыз етеді.
7-бөлім. Еңбек құқықтары
а. Бірлестік еркіндігі және ұжымдық мәміле жасау құқығы
Заң жұмысшыларға кәсіподақ құру құқығын береді, бірақ жұмысшылардың бірлесу құқығын шектейді. Заң жұмысшылардың бірлесу еркіндігін шектейді, яғни еңбек бірлестіктерінен жоғары деңгейдегі бірлестіктермен байланыс орнатуын талап етіп, тәуелсіз кәсіподақтардың құрылуына елеулі кедергілер жасайды. 4 мамырда Үкімет Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) стандарттарына, атап айтқанда, Бірлестіктер бостандығы туралы конвенцияға сай болу үшін еңбек заңнамасына, оның ішінде кәсіподақтар туралы заңға түзетулер енгізді. Түзетулер төменгі деңгейдегі кәсіподақтардың салалық, аумақтық және ұлттық секілді жоғары деңгейдегі кәсіподақтарға қосылуы туралы талапты алып тастады. Түзетулер мүшелікке қойылатын талаптарды азайтып, тіркеу талаптарын да жеңілдетті.
Үкімет ұйымдасқан еңбекке елеулі ықпал етті және тәуелсіз кәсіподақтарға қарағанда мемлекетке тәуелді кәсіподақтарға қолдау көрсетті. Қазақстан Республикасының Кәсіподақтар федерациясы (ҚРКФ) мемлекет демеушілік еткен кеңес дәуіріндегі еңбек ұйымдарының мұрагері мен құрамына кәсіподақ мүшелерінің шамамен 90 пайызы кіретін ең ірі ұлттық кәсіподақ қауымдастығы болып табылады. 2018 жылы Халықаралық кәсіподақтар бірлестігі еркіндіктің болмауына орай ҚРКФ мүшелігін тоқтатты.
2019 жылдың шілдесінде Шымкент соты мұнай химиясы қызметкерлері тәуелсіз кәсіподағының жетекшісі Ерлан Балтабайды кәсіподақ жарналарын ысырап еткені үшін жеті жылға бас бостандығынан айырды. Құқық қорғаушылар Балтабайдың ісі мен Лариса Харьковскаяның 2017 жылғы тергеуі мен сотталуы арасындағы ұқсастықтарды атап өтіп, Балтабайды да тәуелсіз кәсіподақ қызметінің белсендісі болғаны үшін жазаланды деп мәлімдеді. Балтабай Президенттен кешірім сұрап, кінәсін мойындап, келтірілген залалды өтеуге уәде берді және Президент Тоқаев оны 2019 жылдың тамызында кешірді.
2019 жылдың қыркүйегінде Балтабай Адам құқықтары жөніндегі бюроның сайтында ашық хат жариялап, онда аталмыш іс бойынша өзінің кінәсіз екенін қайталап, кешірімді тек ҰҚК-нің талабы бойынша сұрағанын мәлімдеді. Балтабай келтірілген залалды өтемеді және билік оны 2019 жылдың қазан айында түрмеге қайта жапты. 20 наурызда ол босатылды, бірақ келесі жеті жыл ішінде оған кез келген қоғамдық қызметке, соның ішінде кәсіподаққа мүше болуға тыйым салынды.
Заң жұмысшылардың ұжымдық келіссөздер жүргізу құқығын қамтамасыз етеді. Заң қызметкерлерді кәсіподаққа карсы кемсітушіліктен қорғайды, ал сот кәсіподақ қызметі үшін жұмыстан шығарылған қызметкерді қайта жұмысқа алуын міндеттей алады. Осы ережелерді бұзғаны үшін айыппұл салынып, 75 күнге дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылды, бірақ бұл заңбұзушылықтың алдын-алуға көмектескен жоқ. Жазалар басқа заңдарда қарастырылған азаматтық құқықтардан бас тартуға байланысты жазалармен сәйкес келді. ҚРКФ мәліметтері бойынша, қаңтар айындағы жағдай бойынша ірі және орта кәсіпорындардың 98 пайызында ұжымдық шарттар болған. Жалпы, барлық жұмыс істейтін кәсіпорындардың 41,2 пайызында ұжымдық шарттар болды.
1 наурыздағы жағдай бойынша елдің үш ұлттық деңгейдегі кәсіподақтары – екі миллион мүшесі бар ҚР КФ, 300 000 мүшесі бар «Аманат» Қазақстан кәсіподақтар қауымдастығы және 800 000 мүшесі бар Қазақстан Еңбек конфедерациясының (ҚЕК) – үш миллионнан астам мүшесі немесе жұмыс күшінің 40 пайызы болды. Бұл үш кәсіподақ 24 салалық кәсіподақтан, 17 аймақтық кәсіподақтан және 18000-нан астам жергілікті кәсіподақтан тұрады. 57 000-нан астам мүшесі бар тағы бір «Ынтымақ» кәсіподағы 2018 жылы шағын және орта бизнестің мүдделерін білдіру үшін құрылды. Заң негізінен ереуілге шығу құқығын қарастырады, бірақ ереуілдердің орын алу ықтималдығын азайтатын күрделі шектеулер қояды. Мысалы, ереуілге шығу құқығы тек дау-дамай бітім комиссиясына қарауға жіберілген соң ғана беріледі. Кәсіподақ мүшелерінің айтуынша, Заңға сәйкес ереуілді бастау үшін қырық күннен астам уақыт кетуі мүмкін. Сондай-ақ, ереуілдер заңсыз болып табылатын бірқатар жағдайлар бар. Жалпы заңды шектеулер кейбір мамандықтардың қызметкерлеріне ереуілге шығуға тыйым салады. Әскери қызметкерлер мен қауіпсіздік саласындағы басқа да қызметкерлер, шұғыл медициналық көмек бригадалары, өрт және құтқару қызметкерлері, сондай-ақ «қауіпті» өндіріс орындарында жұмыс істейтін адамдарға ереуілге шығуға тыйым салынған. Заңға сәйкес, мұндай ереуілдер заңсыз болып табылады.
Темір жол, көлік және коммуникациялар, азаматтық авиация, денсаулық сақтау және коммуналдық шаруашылық салаларында жұмыс істейтін қызметкерлер минималды қызмет көрсетілген жағдайда ғана ереуілге шыға алады, алайда олар басқа адамдарға зиянын тигізбеуге тиіс. Көптеген заңдық шектеулер басқа салалардағы қызметкерлердің ереуілге шығу құқықтарын шектейді. Әдетте еңбек дауын міндетті арбитраждық барысы арқылы шешу мүмкін болмаса, қызметкерлер ереуілге шығады. Ереуілге қатысты шешімдер кәсіпорын қызметкерлерінің кем дегенде жартысы қатысқан жиналыста қабылдануы тиіс. Ереуілге шығу жөніндегі жазбаша хабарлама жұмыс берушіге кем дегенде бес күн бұрын жіберілуге тиіс.
Ресми өкілдері ұйғарылған заңсыз бірлесу әрекеттеріне қарсы зорлық-зомбылық жасады деп күдіктенуде. «Қазақстанның демократиялық таңдауы» қозғалысына қатысы бар деген күдікпен қамауға алынғаннан кейін, ақпан айында расталмаған себептерден Еңбек және азаматтық құқық белсендісі Дулат Ағаділ қайтыс болған. Полиция оны соққыға жыққан деп айыпталды.
Сот ереуілді заңсыз деп жариялағаннан кейін жұмыс берушілер ереуілге шыққан жұмысшыларды жұмыстан шығара алады. 2014 жылғы заң сондай-ақ үкіметке ереуілдері заңсыз деп танылған еңбек ұйымдастырушыларын қудалауға мүмкіндік береді, яғни сот заңсыз деп таныған ереуілге қатысқаны үшін жұмысшыларды қылмыстық жауапкершілікке тартуға және үш жылға дейін бас бостандығынан айыруға болады. Сол жылы заңға енгізілген түзетулер бойынша ереуілге үгіттегені үшін берілетін жаза жеңілдетілді. Егер ереуілге шақыру басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерінің айтарлықтай бұзылуына әкелмесе, онда олар кішігірім қылмыс ретінде саналады, ал жаза айыппұлмен немесе қоғамдық жұмыстармен шектеледі.
Заң жұмысшылардың жұмыс берушілерге шағымдану құқығын шектейді. Мысалы, белгілі бір бапқа сәйкес, жұмыс берушілер жұмысқа қатысты кез келген іс-әрекетті жұмысшы өкілдерімен келісуге тиіс. Егер бірнеше ресми өкілдер болса, ұсынылған актіні талқылау үшін бірыңғай орган құруға бес күн беріледі. Егер топ келісімге келе алмаса, жұмыс беруші актіні жұмысшылардың келісімінсіз қабылдай алады. Түзетулер бойынша, еңбек шарты бойынша өтемақы төлемін төлеген жағдайда жұмыс берушіге қызметкерді жұмыстан шығаруға мүмкіндік беретін алдыңғы ереже жойылды. Тағы бір бапта жұмыс беруші жұмысшыны жұмыстан шығара алатын 25 себеп көрсетілген. Басқа бір ереже жұмыс берушіні Еңбекті қорғау жөніндегі кеңестің қаулысына 15 күн ішінде жауап беруге міндеттейді.
Кәсіподақтар мен олардың жұмыс берушілері арасындағы келіспеушіліктер үкімет өкілдерінен, кәсіподақтардан және жұмыс берушілер қауымдастығынан тұратын үш жақты комиссияға ұсынылуы мүмкін. Үшжақты комиссияларға мемлекетке қатысы бар және мемлекетке тәуелсіз кәсіподақтар қатысады. Үшжақты комиссия еңбек қатынастарының көптеген мәселелерін реттейтін жылдық келісімдерді әзірлеуге және қол қоюға жауапты. 28 мамырда ҚРКФ, Аманат және ҚЕК 2021-23 жылдарға арналған бас келісімді әзірлеу үшін жұмыс тобын құрды. Олар Үкімет пен жұмыс берушілерге ең төменгі жалақыны көтеруді, күнкөріс минимумын өзгертуді, тұтыну тауарларының ең төменгі себетін орнатуды және басқа да әлеуметтік мәселелер бойынша келіссөздер жүргізуді ұсынды.
Шетелдік жұмысшылар кәсіподақтарға қосылу құқығына ие, бірақ заң шетелдік кәсіподақтардың жұмыс істеуіне және кәсіподақтарды шетелдік азаматтардың, үкіметтердің және халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына тыйым салады. Заңсыз мигранттар мен елде тұратын өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар заңнан босатылған жоқ. 8,8 миллион экономикалық белсенді азаматтардың шамамен екі миллионы наурыз айында өзін-өзі жұмыспен қамтыды.
Міндетті немесе мәжбүрлі еңбекке тыйым салу
Сот үкiмi, төтенше немесе соғыс жағдайларын есептемегенде, заң міндетті немесе мәжбүрлi еңбектiң барлық түрлерiне тыйым салады. Осы орайдағы жазалау адам ұрлау сияқты басқа да ауыр қылмыстар үшін берілетін жазалауға сәйкес келді.
Қылмыстық кодексте адам саудасымен айналысатындарға, еңбек етуге күштейтін және адам саудасына көмектесетіндерге, мәжбүрлі еңбекке тарту үшін алаяқтық және жалған мәліметтер беріп жұмысқа алатын адамдарға, паспорттар мен жол жүру құжаттарын тәркілеумен айналысатын жұмыс берушілерге не еңбек агенттеріне жаза қарастырылған. Еңбек немесе жыныстық пайдалану үшін адам саудасымен айналысатындар қылмыстың алдын алуға жеткілікті жазамен жазаланады. Еңбек немесе жыныстық пайдалану мақсатында адам ұрлағаны және бас бостандығынан заңсыз айырғаны үшін қылмыстың алдын алуға жеткілікті жаза бекітілген.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзу фактілерін анықтауға, соның ішінде шетелдік жұмыс күшін пайдалануды тексеруге жауапты. Ішкі істер министрлігі мәжбүрлі еңбек және жыныстық қанаушылықтан зардап шеккен адамдарды анықтауға және қылмыстық іс қозғауға жауапты. Үкімет ел ішіндегі жыныстық қанау құрбандарын анықтауда заңдарды тиімді қолданғанмен, шетелдік және ел ішіндегі жұмыс күші саудасы құрбандарын анықтауда заңдарды тиімді қолдана алмады. Шетелдік құрбандарды анықтау статистикасы төмен болып қалды; 2019 жылы үш шетелдік құрбан анықталды – екеуі еркінен тыс қайыр сұраумен айналысты, ал біреуі еңбек қанауының құрбаны болды. Полиция мәжбүрлі еңбек құрбандарын іздеу үшін ведомствоаралық операцияларды жүргізді. Алайда, мәжбүрлі еңбек құрбандарын табу көрсеткіші төмендеді, 2018 жылмен салыстырғанда екі есе төмендеді. 2019 жылы анықталған 40 жәбірленушінің 35-і жыныстық қанаудың, үшеуі – еңбек қанауының және екеуі-мәжбүрлі қайыршылықтың құрбаны болды.
2019 жылы полиция адам саудасы туралы 102 қылмыстық істі тергеді, ал сот адам саудасымен айналысқан сегіз адамды жыныстық қанаушылық үшін айыптады.
Еңбек мигранттарының көбі міндетті немесе мәжбүрлі еңбек қаупіне ұшырады. ІІМ-нің 2019 жылғы дерегіне сәйкес, елде шамамен 1,6 млн мигрант болған. Олардың көпшілігі Өзбекстаннан және кейбір бөлігі Тәжікстан мен Қырғызстаннан келді. Еңбек мигранттары ең алдымен ауыл шаруашылығында және құрылыс саласында жұмысқа орналасты. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі еңбек мигранттарымен байланысты мәселелерді шешуге жауап береді. 2017 жылы үкімет 2017-2021 жылдарға арналған жаңа көші-қон саясатының тұжырымдамасын және оны іске асыру жоспарын қабылдады. Бұл өзгерістер Орталық Азияның басқа елдерінен біліктілігі төмен еңбек мигранттарының келуінің артуы және білім деңгейінің төмендігі салдарынан экономиканың кейбір секторларында жоғары білікті жұмыс күшінің жетіспеушілігі сияқты ішкі және сыртқы заманауи мәселелерді қарастырды.
Сонымен қатар АҚШ Мемлекеттік департаментінің Адам саудасы туралы есебін https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/ сайтынан қараңыз.
с. Балалар еңбегіне тыйым салу және жұмысқа алудың ең төменгі жас мөлшері
Жалпы жұмысқа алудың ең төменгі жас мөлшері 16 жасты құрайды. Алайда ата-аналарының рұқсатымен, 14-16 жас аралығындағы балалар денсаулығы мен білім алуына кедергі келтірмейтін жеңіл жұмыстарды орындай алады. Заң кәмелетке толмағандарға қауіпті жұмыстар жасауға тыйым салады және 18 жасқа толмаған қызметкерлер үшін жұмыс күнінің ұзақтығын шектейді.
Заң балаларға қатысты барлық нашар еңбек түрлеріне тыйым салады; дегенмен, балаларды балалар еңбегінің ең нашар түрлерінен қорғауда құқықтық тұрғыдан олқылықтар болды. Бала еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу заң бойынша қылмыстық жазаны қарастырады. Қауіпті жұмысқа тартылғандардың жасы заңмен белгіленген ең төменгі жасқа сай келмеген жағдайда, кәмелетке толмағандарды порнографиялық шоуларға тарту немесе кәмелетке толмағандардың порнографиялық бейнелері бар материалдар жасау, кәмелетке толмағандарды жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрлеу, кәмелетке толмағанды қанау мақсатында ұрлау немесе заңсыз бас бостандығынан айыру, сондай-ақ, кәмелетке толмағандарды сату адам ұрлау сияқты ауыр қылмыстарға тағайындалатын жазалармен сәйкес келетін жазалар қолданады. Ішкі істер министрлігі қылмыстық құқық бұзушылықтарды тергеуге және қылмыстық полиция қызметкерлеріне балалар еңбегінің ең ауыр түрлерін тергеуді оқытуға жауапты.
Заңды бұзғаны үшін тағайындалатын қылмыстық емес жазаларға жазбаша түрде ескерту, белгілі бір қызмет түрлері үшін алынған лицензияларды қайтару, тоқтата тұру немесе мүлдем тоқтату, әкімшілік айыппұлдар немесе айыппұлдар салу, сондай-ақ әкімшілік қамауға (кәмелет жасқа толмағандарды тек сот үкімімен 15 тәулікке дейін қамау) алу жатады. Әкімшілік кодекс бойынша, кәмелетке толмаған баланы еңбек келісімінсіз жұмысқа орналастырған жағдайда жұмыс берушінің лицензиясы тоқтатылып, айыппұл салынады. Жалақы уақытылы немесе дұрыс төленбеген жағдайда, демалыс бермеген жағдайда, жұмыс уақытын заңсыз ұзартқан жағдайда және жұмыс орнында дискриминация орын алған жағдайда айыппұл тағайындалады. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Балалар еңбегі туралы заңнаманың сақталуына және айыппұлдармен жазаланатын әкімшілік құқық бұзушылықтарды бақылауға жауапты.
Үкімет балалар еңбегі туралы заңдар мен ережелердің сақталуын қамтамасыз етудің институционалдық тетіктерін жасады, бірақ Үкімет бұл заңның орындалуын әрдайым тиімді түрде қамтамасыз ете бермейді. Шағым беру механизмі анонимді адамдарға еңбек заңнамасының бұзылуы туралы хабарлауға мүмкіндік бермейді және 2019 жылы үкіметтің жедел желісіне балалар еңбегі жайлы бірде-бір хабарлама келген емес.
Балаларға жұмыс істеуге рұқсат етілген ең төменгі жасқа жетпеген балалардың ауыл шаруашылығында, соның ішінде көкөністер өндірісі, арамшөптер мен құрттарды жинау; құрылыста; базарлар мен көшелерде, соның ішінде заттарды тасымалдау және сату; үй жұмысында; жанармай құю бекеттерінде, көлік жуу және автобус жолсеріктері ретінде; немесе мейрамханаларда даяшылар болып жұмыс істегені тіркелді. Жоғарыда аталған салаларда мәжбүрлі еңбектің құрбаны болған балалар туралы хабарламалар, сондай-ақ балаларды еңбекке пайдалану мақсатында құлдық, қарыз немесе адам саудасы арқылы жұмысқа мәжбүрлегені немесе итермелегені туралы дәлелдер түскен жоқ. Қазан айында бұқаралық ақпарат құралдары елде мақта жинайтын комбайндардың келгенін хабарлады және әдетте көрші Өзбекстаннан жеткізілетін жұмыс қолдарының жетіспейтіндігін мәлімдеді. Осыған байланысты фермерлер балалар мен жасөспірімдерді мақта алқаптарында жұмыс істеуге жалдауға мәжбүр болды. Оңтүстік Түркістанның Мақтаарал және Жетісай аудандарының алқаптарында оқушылардың жұмыс істегені анықталды. Жергілікті фермерлерге әдетте Өзбекстаннан келген мигранттар көмектеседі, бірақ екі елде COVID-19 індетінің таралуын тоқтату үшін сапарға шығуға шектеу қойылды, нәтижесінде жұмыс күші азайды. Еңбектің бұл түрі жергілікті заңнама бойынша қауіпті деп танылды және балалар еңбегінің ең нашар санатына жатқызылды. Мұндай жағдайлардың көпшілігі отбасылық фермаларда немесе отбасылық бизнесте орын алады.
Балаларды қауіпті іс-әрекетте пайдаланудың 10 жағдайы тіркелді, оның ішінде кәмелетке толмағандарды жыныстық пайдалану мақсатында сатудың бір жағдайы, кәмелетке толмағандарды жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрлеудің бес жағдайы, кәмелетке толмағандарды порнографиялық қызметке тартудың екі жағдайы және 18 жасқа толмаған балаларға рұқсат етілмеген жұмыстарға тартуға байланысты еңбек заңнамасын бұзудың екі жағдайы тіркелді. Соңғы жағдайда екі ұл (13 және 15 жас) даяшы болып жұмыс істеген дәмханада түнде ұйықтап жатқанда көміртегі тотығымен уланып қайтыс болды.
Балалар еңбегінің ең ауыр түрлері туралы Еңбек бөлімінің есебін www.dol.gov/agencies/ilab/resources/reports/child-labor/findings сайтынан және Еңбек бөлімінің Балалар еңбегі немесе мәжбүрлі еңбек арқылы өндірілген тауарлардың тізімі www.dol.gov/agencies/ilab/reports/child-labor/list-of-goods сайтынан қараңыз.
Жұмыспен қамту және кәсіпке қатысты дискриминация
Заң бойынша трансгендерлерге құқық қорғау органдарында жұмыс істеуге немесе армияда қызмет етуге тыйым салынады. Заңдар мен нормативтік актілер жынысы, жасы, мүгедектігі, нәсілі, ұлты, тілі, тұрғылықты жері, діні, саяси көзқарасы, руы немесе сатысы, қоғамдық бірлестіктері не мүлігі, әлеуметтік не ресми лауазымы бойынша жұмысқа және кәсібіне қатысты кемсітуге тыйым салады. Заң мүгедектікке, жыныстық бағдарға, гендерлік сәйкестікке, АҚТҚ-позитивті мәртебесіне немесе басқа да жұқпалы ауруларға негізделген дискриминацияларға арнайы тыйым салмайды. Заң тізімде көрсетілген нақты жағдайлар мен сырқаттары бар адамдарға құқық қорғау органдарында жұмыс істеуге немесе армияда қызмет етуге тыйым салады. Үкімет заңдар мен нормативтік актілерді тиімді қолданады. Дискриминация – айыппұл
салынатын әкімшілік құқық бұзушылық болып табылады. Кейбір жағдайларда жүктілікке, мүгедектікке немесе азшылыққа байланысты еңбек келісімшарттарын заңсыз тоқтату қылмыстық құқық бұзушылық болып саналады және заңмен жазаланады, мысалы, бұған сайлауға араласу сияқты азаматтық құқықтардың бұзылуы жатады.
Алайда мүгедектер, трансгендерлер, жетім балалар және бұрынғы сотталғандарды жұмыспен қамту және жұмысқа тұрғызу барысында дискриминация орын тапты. Трансгендерлер жұмыс орындарында дискриминацияға ұшырап, болмысы үшін жұмыстарынан қуылды. ҮЕҰ мәліметі бойынша, үкімет қанша жағдай жасаса да, мүгедектерге жұмысқа орналасу қиынға соқты. Заң әйелдерге және ерлерге тең еңбек үшін бірдей еңбеқақыны талап етпейді. ҮЕҰ айтуынша, бірде бір үкіметтік емес орган дискриминацияға қарсы заңнаманы жүзеге асыру үшін жауапкершілікті өз мойнына алмағанын және гендерлік кемсітушіліктің заңнамадағы анықтамасы халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтінін мәлімдеді.
Заң әйелдерге ауыр жүктерді көтеруді немесе жылжытуды талап ететін зиянды жағдайларда жұмыс істеуге тыйым салады. 6 тамызда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Эльвира Әзімова әйелдерге тыйым салынған зиянды және қауіпті кәсіптердің тізімін алып тастап, ерлер мен әйелдердің тең еңбек құқықтарын көздейтін заңға өзгерістер енгізуді ұсынды. Ол еңбек жағдайлары қауіпсіз саналмаған жағдайда, атом энергетикасында, мұнай-газ, металлургия және тау-кен өнеркәсібінде немесе мұнай-химия өнеркәсібінде өтініш беруші әйелді жұмысқа қабылдаудан бас тарту туралы ережені алып тастауды сұрады. Жауап ретінде және БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитетінің ұсыныстарына сәйкес үкімет барлық жұмыс орындарына тең қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін қауіпті өндірістердің тізімін жоюға міндеттенді.
2019 жылдың маусым айында Chevron компаниясына қарасты Тенгиз мұнай кен орнында жергілікті және шетелдік жұмысшылар арасында төбелес болып, нәтижесінде 45 адам жарақат алды. Жанжалдың басты себебі – біліктіліктері бірдей жергілікті және шетелдік жұмысшылар арасындағы жалақы айырмашылығына шағымданған жергілікті жұмысшылардың наразылығы болды. Осы оқиғадан кейін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі шетелдік жұмысшыларды жалдайтын компанияларды тексеруді бастады. Министрлік мынадай заң бұзушылықтар туралы хабарлады: 1) шетелдік жұмысшыларға жергілікті жұмысшыларға қарағанда 30-50 пайызға көп жалақы төленген; 2) жалақы жергілікті жұмысшыларға жергілікті валютада, ал шетелдіктерге АҚШ долларында төленген;
3) кейбір шетелдік жұмысшылар жұмысқа рұқсат қағазында көрсетілген лауазымнан басқа лауазымдарды атқарды. Бұл заң бұзушылықтар айыппұлдармен, жұмысқа рұқсаттың жойылуымен немесе компанияның шетелдік жұмыс күшін еліне қайтарумен жазаланады. Ақпан айында бұқаралық ақпарат құралдары Қытаймен шекаралас аймақтың басшысы жергілікті халықтың COVID-19 індетін жұқтыруға қаупін жою үшін ондаған Қытай жұмысшыларын депортациялауды талап ететінін айтқан.
2019 жылдың желтоқсанында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен Бас прокуратура шетелдіктерді жұмысқа жұмылдырған 95 компанияда 930 заң бұзушылықты анықтады. Тексеріс нәтижесінде анықталған ең көп кездесетін бұзушылықтарға шетелдік қызметкерлердің жұмысқа рұқсат қағазында көрсетілмеген жұмысты орындауы, сондай-ақ шетелдік қызметкерлердің білімі мен алатын лауазымы арасындағы сәйкессіздіктер жатады. Ақпан айында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Біржан Нұрымбетов жергілікті және шетелдік қызметкерлерді теңдей өмір сүру
жағдайларымен қамтамасыз етпейтін компанияларды қолданбақшы әкімшілік шаралармен қорқытты. Министрлік жыл сайын 250-ден астам адам жұмыс істейтін кәсіпорындарды, оның ішінде 30-дан астам шетелдік жұмыскерді тексеруге ниетті. Мамыр айында Еңбек туралы Заңның 1-бабына еш кемсітусіз теңдей еңбекақы, теңдей еңбек жағдайы мен өмір сүру
жағдайларын қарастыратын түзетулер енгізілді.
Жұмыс шарттарының тиімділігі
Жыл бойы елдегі айлық ең төменгі жалақы 42 500 теңгені ($106) құрап, ол кедейлік шегінен жоғары болды, Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша айына ол 32 688 теңгені ($81) құрады. Сәуір айында бұқаралық ақпарат құралдары Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі жергілікті билік органдарын COVID-19-ға қарсы алдыңғы қатардағы аурухана қызметкерлеріне жеке қорғаныс құралдары мен басқа да қажетті материалдар бермеді деп айыптады. Кейбір өңірлерде дәрігерлер ауылдық ауруханаларда жабдықтардың, тест-жинақтардың және мамандардың жетіспеуіне шағымданды. Жамбыл облысының дәрігері 85000 адам тұратын Меркі ауданының бас ауруханасында COVID-19 індетін жұқтырған науқастармен жұмыс істейтін жұқпалы аурулар бойынша жалғыз маман екенін айтты. Ол сәуір айының басында екі күн ішінде науқастан COVID-19 індетін жұқтырғаннан кейін жоғары температурамен жұмыс істеуге мәжбүр болды. Ол дәрігерлерге күніне алты бет маскасын алу керектігін мәлімдеді, бірақ соңында медбикелерге бетперде тігуге бұйрық берілді.
2018 жылдың тамыз айындағы жағдай бойынша, Үкімет тоғыз миллион жұмыс күшінің 1,3 миллион азаматы жұмыспен қамтылғандар немесе жұмыссыздар ретінде тіркелмеген, яғни олар бейресми экономикада жұмыс істеген болуы мүмкін. Қаржы министрлігінің өкілі бір жыл ішінде қызметкерлердің үштен бірі 2015 жылғы үкімет пен халықаралық ұйымдардың статистикасына сілтеме жасай отырып, бейресми экономикада жұмыс істегенін бөлек хабарлады. Бұл жұмысшылар бөлшек сауда, көлік қызметтері, ауыл шаруашылығы, жылжымайтын мүлік, сұлулық салондары мен шаштараздар, кір жуу және құрғақ тазалау салаларында шоғырланған. Шағын кәсіпкерлер мен олардың қызметкерлері көбінесе медициналық, әлеуметтік және зейнетақы төлемдерінсіз жұмыс істейді.
Мамыр айында адам ресурстарын дамыту орталығы пандемияға байланысты 2,5 миллионнан астам жұмысшы табыс көзінен айрылып, уақытша жұмыстан шығарылуы мүмкін деп болжады. Жұмыстан жаппай босату немесе жұмысты уақытша тоқтата тұру тұрақтау және тамақтану, демалыс және ойын-сауық, сауда, көлік және сақтау, құрылыс қызметтеріне әсер етеді. Тамыз айында Үкімет 743 000 адамға кәсіби дайындық, тұрақты немесе уақытша жұмысқа орналасуға байланысты көмек көрсетті.
Заңда қалыпты жұмыс аптасы 40 сағаттан аспауы керектігі, ауыр жұмыс немесе қауіпті жұмыс ұзақтығы аптасына 36 сағаттан аспауы керектігі қарастырылады. Заңда жұмысты күніне екі сағат артық істеуге немесе ауыр жұмысты күніне бір сағат артық істеуге рұқсат етілген және кемінде 50% сыйақы төлеуін талап етеді. Заң қауіпті жұмыстарда міндетті артық жұмыс істеуге және жұмыс уақытын ұзартуға тыйым салады. Заң еңбек келісімшарттарында жұмыс уақыты, мереке күндерінің ұзақтығы және әр қызметкерге жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы болуын ескертеді. Заң бойынша, жұмысшылар жылына 24 күн ақылы еңбек демалысына шығуға міндетті.
Үкімет еңбек гигиенасы және қауіпсіздік техникасы стандарттарын белгілейді. Заң жұмыс берушілерден жұмысшылардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін жұмысты тоқтатуға және жұмысшыларға кез келген зиянды немесе қауіпті еңбек жағдайлары туралы, кез келген кәсіптік аурулар туралы ескертуді талап етеді. Үкімет сарапшылары жұмыс қауіпсіздігі және жұмыс орнындағы денсаулық стандарттарын белгілейді және бақылайды. Заң жұмысшыларға денсаулығына немесе қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда жұмыстан кетіп қалуға арнайы құқық береді, бұл олардың жұмыстарына кері әсерін тигізбеуге тиіс.
Мереке күндері жұмысқа шығу және жұмыстан кейін қалып жұмыс істеу үшін ақы тұрақты жалақыдан 1,5 есе артық төленуге тиіс. Төлемақы туралы шешім жұмыс беруші тарапынан немесе ұжымдық шартқа сәйкес қабылданады, ал еңбек ақысының мөлшері өнеркәсіптік келісімдерде қарастырылған салалық жалақы мультипликаторларына негізделеді.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ең төменгі жалақы, жұмыс уақытын шектеу, артық жұмыс уақыты мен еңбек қауіпсіздігі, денсаулықты қорғау стандарттарының орындалуын қадағалайды. Заң бойынша еңбек инспекторлары заң бұзушылықтарды анықтау үшін жұмыс орындарына жария және жария емес тексеріс жүргізуге құқылы. Алайда екі жағдайда да жазбаша ескерту болуға тиіс. Заң бұзушылықтар қылмыстық емес, әкімшілік құқық бұзушылық болып саналады. Ең төменгі жалақы және үстеме жұмыс туралы заңды бұзғаны үшін салынатын айыппұлдар алаяқтық сияқты қылмыстарға салынатын айыппұлдармен сәйкес келмейді. Мысалы, алаяқтық үшін ең төменгі жаза шамамен 2,7 миллион теңге (6500 АҚШ доллары) мөлшерінде айыппұл салу немесе екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру болып табылады, ал жалақы немесе үстеме ақы төлеу туралы ережелерді бұзу 84 000-нан 272 000 теңгеге дейін (200-ден 650 АҚШ долларына дейін) айыппұл салуға әкеліп соғады. Еңбекті қорғау және қауіпсіздік ережелерін бұзғаны үшін жазалар да немқұрайлылық сияқты қылмыстарға тағайындалатын жазамен сәйкес келмейді. Соңғысы қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады және айыппұлмен немесе қоғамдық/түзеу жұмыстарымен немесе бес жылға бас бостандығынан айырудың максималды мерзімімен жазаланады. Еңбекті қорғау
талаптарын бұзу ескертуге немесе айыппұлға әкелуі мүмкін.
Тәуекелді бағалау туралы есептерге негізделген тексерулер жүргізбес бұрын кемінде 30 күн бұрын жазбаша түрде хабарлайды. Жоспардан тыс тексерулер тексеріс басталғанға дейін кемінде бір тәулік бұрын жарияланады. Министрлік инспекторлары жұмыс берушілерге ішінара тексеру жүргізді. Қаңтар-маусым айларында инспекторлар 1900 тексеру жүргізіп, жалақы қарызы, қауіпті еңбек жағдайлары, заңсыз жұмысқа орналасу не жұмыстан босату сияқты 3000 заң бұзушылықты анықтады. ҚРКФ-ның талдауы бойынша, 2019 жылы әлеуметтік шиеленісті тудырған негізгі факторлар: жергілікті және шетелдік жұмысшылардың теңсіз дәрежедегі төлемдері мен еңбек жағдайлары, жалақының өсуі мен индекстелуі, сондай-ақ кәсіпорындарда жергілікті кәсіподақтардың болмауы.
Ақпан айында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі елде 260 еңбек инспекторы, яғни әр 23000 қызметкер үшін бір инспектор бар екенін айтты, ал ХЕҰ әр 10000 қызметкер үшін бір инспектор болу керегін мәлімдейді. Заң еңбек инспекторларына прокуратураның рұқсатынсыз және жұмыс берушіні хабардар етпестен заң бұзушылықтарға жауап беруге тыйым салады.
Заң жұмыс берушінің декларациясын енгізді. Бұл жүйе бойынша, еңбек инспекторлары еңбек заңнамасының талаптарына сәйкес келетін кәсіпорындарға сенім сертификатын ұзарта алады. Сертификатталған кәсіпорындар үш жылдық кезеңде еңбек инспекцияларынан босатылады. Еңбек құқығын қорғау белсенділерінің пікірінше, мұндай тәжірибе еңбек жағдайларының нашарлауына әкеліп, проблемаларды жасыруы мүмкін. Заң бойынша, кез келген кәсіпорын немесе компания еңбек қауіпсіздігі мәселелерін шешу үшін жұмыс беруші және қызметкерлер өкілдерінен құралған өндірістік кеңесті құра алады. Бұл кеңестер қызметкерлердің еңбек жағдайларын тексеруге құқылы. 2019 жылдың қаңтар айында елде 12855 өндірістік кеңестер,
17 751 ерікті еңбек инспекторлары жұмыс істеді.
Кейбір жұмыс берушілердің еңбек гигиенасы мен қауіпсіздік техникасы туралы ережелерді ескермегені жайлы айтылды. Құрылыс, өнеркәсіптік және аграрлық салалардағы еңбек гигиенасы мен қауіпсіздік техникасы көбінесе стандарттарға сай келмеді. Фабрикаларда жұмыс істейтін жұмысшыларға кейде сапалы қорғаныс киімдері жетіспеді, кейде жарығы нашар және желдетілмейтін жерлерде жұмыс істеді. 2019 жылы үкімет жұмыс орындарында 1215 жарақат болғаны туралы хабарлады, оның 148-і өлімге әкелді. Үкімет жұмыс орындарында орын алған көптеген өлім-жітім себептеріне ескірген жабдықтар, зиянды еңбекпен айналысатын жұмысшылардың кәсіби ауруларын анықтау мен алдын-алудың жеткіліксіздігі, сондай-ақ қауіпсіздік ережелерін сақтамау фактілерін жатқызды. Өлім қаупі жоғары кәсіптерді сараптау нәтижесінде, ең қауіпті жұмыстар қатарында тау-кен өнеркәсібі, құрылыс, мұнай және газ саласы болды. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі 2019 жылы 1,6 млн жұмысшының 373 000 қауіпті жағдайда, оның ішінде 45,4 пайызы жоғары шу мен вибрация жағдайында, ал 34,4 пайызы жоғары шаң мен газдың жағдайында жұмыс істеді.
Кейбір компаниялар жарақат алған қызметкерлерге өтемақы төлеуден жалтарды. Сыншылардың пікірінше, жұмыс берушілер, ҚРКФ және Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бюрократияға көбірек мән беріп, өндірісте болған жазатайым оқиғалардың санын азайту бойынша шаралар қабылдаудың орнына, жазатайым оқиғалар туралы есептерді толтырумен әлек болған. Еңбек қауіпсіздігі талаптарын болмашы бір деңгейде сақтамаудың өзі компанияның өндірістік жарақат үшін өтемақы төлеуден бас тартуына әкелуі мүмкін. Белсенділердің айтуынша, осындай жағдайлардың 30 пайызында жұмысшылар еңбек гигиенасы мен қауіпсіздік техникасы ережелерін бұзғаны үшін айыпталды.
Ақтөбе еңбек инспекциясы Ақтөбе хром қосындылары зауытының басшылығын 28 мамырда орын алған жазатайым оқиға үшін айыптады, оның нәтижесінде екі жұмысшы жарақат алып, бесеуі гидроксил сақтайтын резервуарды тазарту кезінде химиялық күйік пен уланудан қайтыс болды. Ақтөбе еңбек инспекциясы жазатайым оқиғаға еңбекті қорғау ережелерін бұзғаны үшін 80 пайызға жұмыс беруші кінәлі деп тапты.