ӘЛЕМ ЕЛДЕРІНДЕГІ ДІНИ СЕНІМ БОСТАНДЫҒЫ ЖӨНІНДЕГІ БАЯНДАМА: ҚАЗАҚСТАН, 2022 ЖЫЛ
Қысқаша сипаттама
Конституцияға сәйкес, Қазақстан діни сенім бостандығына, сондай-ақ дiнді ұстану бостандығына кепілдік беретін зайырлы мемлекет болып табылады. Дін мәселелеріне Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің (АҚДМ) Дін істері комитеті (ДІК) жауапты болып табылады.
Бақылаушылардың айтуынша, билік органдары адамдарды діни сеніміне байланысты тұтқындауды, ұстауды және қамауға алуды; тіркелмеген бірлестіктерге өз дінін ұстануға жол бермеуді; бейбіт діни жиындарды шектеуді; қоғам алдында діни сенімді білдіруді шектеуді; діни киім-кешекті қоса алғанда, діни көзқарас пен діни әдет-ғұрыптарды шектеуді; «діни алауыздыққа түрткі болатын» мәтін үшін жауапқа тартуды; прозелитизмді шектеуді; діни әдебиетті жариялау мен таратуды шектеуді; діни мазмұндағы цензураны шектеуді жалғастырды. Бақылаушылардың хабарлауынша, ресми түрде танылған исламдағы сүнниттік Ханафи мәзһабынан бөлек ағымды ұстанатын мұсылмандарға қатысты ең қатал әрекетке жүгінді. Жергілікті және халықаралық бақылаушылардың айтуынша, билік органдары үкімет тарапынан «дәстүрлі емес» деп танылған діни сенімдері мен тәжірибелері бар кейбір бірлестіктер мен жеке тұлғаларға қосымша тексеру жүргізуді жалғастырды және олардың қызметіне шектеулер қойды. Олардың ішінде, кейбір лютерандық емес протестанттық христиан топтар болды. Үкімет сонымен қатар ғимараттарды діни рәсімдерге және басқа мақсаттарға пайдалануды шектеді. Бақылаушылардың хабарлауынша, 2021 жылы желтоқсан айындағы Дін туралы Заңға енгізілген түзетулерге сәйкес белгіленген «хабарландыру» процедуралары тіркелген діни ғимараттардан тыс жерлерде діни іс-шараларды өткізу процесін жеңілдетті, бірақ мемлекеттік қызметкерлер іс-шараларды өткізуге рұқсат беруден бас тартуға мүмкіндігі болғандықтан, іс жүзінде бұл мақұлдау процедуралары ретінде жұмыс істеуін жалғастырды. Үкімет діни қызметтерге тексерістер жүргізуді, жеке адамдарды «заңсыз миссионерлік қызмет» үшін қудалауды жалғастырды. Кейбір шағын діни топтар өздерінің тіркеуден бас тарту тарихына, 50 адамдық жергілікті тіркеу талабын орындай алмауына немесе діни ұйымдар оларды қауымдастықтың бар немесе бұрынғы мүшелеріне қатысты «психологиялық зиян» туралы заңды айыптауларға осал қалдырады деп қорқуына байланысты тіркеуден бас тартуды таңдағанын хабарлады. Кейбір діни азшылық топтары ағымдағы сот процестеріне қатысып, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өткен жылдардағы сот шешімдері негізінде мүлікті тәркілеуіне жол бермеуге тырысты. Бірнеше шағын, тіркелген, зорлық-зомбылықсыз діни топтар терроризмді қаржыландырумен байланысты субъектілердің тізіміне қасақана немесе кездейсоқ енуіне байланысты банк шоттарын ашуда қиындықтарға тап болды. Басқа топтар, соның ішінде Саентология шіркеуі және кейбір протестанттық топтар жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қарым-қатынастың жақсарғанын, Үкіметтің төменгі деңгейдегі билік тарапынан діни кемсітушілік жағдайларын қарауға белсенді қатысқанын және үкімет қолдайтын дінге қарсы үгіт-насихаттың айтарлықтай төмендегенін хабарлады.
Кейбір жағдайларда мектептер діни орамал таққан қыздарды оқуға қабылдаудан бас тартты. Үкімет өкілдері мектептерде діни киім киюге тыйым салатын Конституция мен Білім министрлігінің 2016 жылғы мектеп формасы туралы Жарлығына сілтеме жасады. Нәтижесінде, кейбір ата-аналар діни нормаларға бейімделуге тырысқандықтан, қыздар оқуда артта қалды. Заң бойынша діни себептермен үйде оқытуға рұқсат етілмеді.
Бақылаушылар мен діни азшылық топтардың өкілдерінің айтуынша, бұқаралық ақпарат құралдары кейде «дәстүрлі емес» саналатын азшылық діни топтарына, соның ішінде Иегова куәгерлеріне жала жабатын мақалалар немесе жарияланымдарды шығарған. Үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) кейбір діни топтардың мүшелері, соның ішінде хиджаб немесе басқа киім киген мұсылмандар, сондай-ақ кейбір христиан қауымдастықтарының өкілдері, соның ішінде евангелистер, баптистер және Иегова куәгерлері қоғам тарапынан оларға біржақты қарау проблемасына тап болуда және кемсітушілікке ұшырауда.
АҚШ Елшісі және АҚШ-тың басқа да лауазымды тұлғалары Үкіметті діни бостандықты құрметтеуге шақырып, соның ішінде нақты жағдайларды қарастырды. Елшіліктің өкілі АҚШ-тағы конфессияаралық ҮЕҰ, АҚДМ, ДІК қолдауымен және Үкімет «дәстүрлі емес» деп таныған көптеген протестанттық топтарды қамтитын Қазақстанның діни ұйымдары қауымдастығы ұйымдастырған конфессияаралық семинарларды бақылады. Сонымен қатар, елшілік діни бостандықты құрметтеуге шақырып, әлеуметтік желілерде науқандар өткізді.
I бөлім. Діни демография
АҚШ үкіметі Қазақстандағы жалпы халық саны 19,4 миллион құрайды деп бағалайды (2022 жылдың ортасындағы мәліметтеріне сәйкес). 2009 жылы жүргізілген соңғы халық санағының нәтижелері бойынша халықтың 96,7 пайызының діни сенімі бар екені анықталды. 2019 жылғы ДІК зерттеуі бойынша халықтың 92,8 пайызы дінді ұстанады, ал 2019 жылы Үкіметтің жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтының талдау орталығы жүргізген зерттеуге сәйкес дінге сенбейтіндер мен атеисттердің үлесі халықтың 18,7% құрады.
2009 жылғы халық санағы бойынша тұрғындардың 70 пайызы мұсылмандар, олардың көпшілігі ханафи мектебіне жататын сүнниттер. Басқа ислам топтарына шафиғи мазһабы, сүнниттер, шииттер, сопылар және Ахмадия мұсылмандары қауымдастығы кіреді. 2009 жылғы халық санағы бойынша тұрғындардың 26 пайызы христиандар, олардың көпшілігі православиелік орыстар. Христиандардың арасында рим-католиктері, грек-католиктері, лютерандықтар, пресвитериандар, жетінші күн адвентистері, методистер, менониттер, елуліктертер, баптистер, Иегова куәгерлері, Иса Мәсіхтің соңғы замандағы әулиелері шіркеуінің мүшелері, жаңа апостолдық шіркеу және бірлестік пен бүкіл әлемдегі бейбітшілік үшін отбасы федерациясының мүшелері (Бірлестік шіркеуі) бар. Этникалық қазақтар және басқа да Орта Азиялық этникалық топтар өздерін мұсылман деп санайды, ал этникалық орыстар мен украиндар өздерін христиан деп санайды.
Халықтың 5 пайызынан азын құрайтын басқа діни топтарға еврейлер, буддистер, Кришна санасы халықаралық қоғамының мүшелері, бахаилер және саентологтар кіреді.
II бөлім. Үкіметтің діни сенім бостандығын құрметтеу мәртебесі
Құқықтық негіз
Конституция елді діни сенім бостандығына, сондай-ақ дінді ұстану бостандығына кепілдік беретін зайырлы мемлекет ретінде орнықтырады. Бұл құқықтар конституциялық құрылым, қоғамдық тәртіп, адамның құқықтары мен бостандықтары, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау үшін қажетті заңдармен ғана шектелуі мүмкін. Конституцияға сәйкес барлық адамдар діни немесе басқа да наным-сенімдерді ұстануға, діни іс-шараларға қатысуға және өз нанымдарын таратуға құқылы. Алайда, іс жүзінде бұл құқықтар тіркелген діни топтармен, әсіресе қазақстандық қоғам үшін «дәстүрлі» деп саналатындармен шектеледі. Заңда «дәстүрлі» діни топтардың анықтамасы жоқ, бірақ бұл ханафи мазхабындағы сүнниттер, орыс православие шіркеуі, грек және рим католиктері, лютерандар және иудаизм болып саналады.
АҚДМ елдегі діни тәжірибені реттейді. Заңға сәйкес, АҚДМ дін саласындағы мемлекеттік саясатты жасауға және іске асыруға, сондай-ақ үкіметтің және азаматтық қоғамның қатысуын қамтамасыз етуге жауапты. Сонымен қатар, діни қызмет пен экстремизм туралы заңдарға қатысты бұзушылықтарды қарастырады. АҚДМ заңнама мен нормативтік актілерді әзірлейді, діни материалдарға талдау жасайды және цензура туралы шешім қабылдайды. Барлық діни бірлестіктер діни материалдарды таратпас бұрын бекітуге міндетті. АҚДМ діни бірлестіктерге тыйым салу және Діни қызмет туралы заңнаманы бұзатын жеке тұлғаларға санкциялар салу үшін құқық қорғау органдарымен ынтымақтастықта жұмыс істейді, діни тәжірибені реттеуде жергілікті билік органдарының әрекеттерін үйлестіреді және Дін туралы Заңның ресми түсіндірілуін қамтамасыз етеді.
Терроризмге қарсы заң діни ұйымдардан діни ғимараттарды ықтимал террористік шабуылдардан қорғауды талап етеді; діни ұйымдар аталмыш талапты орындай алмаған жағдайда үкімет оларға қарсы шара қолдануы мүмкін. Заң бойынша мемлекеттің конституциялық негізіне, егемендігіне немесе аумақтық тұтастығына қауіп төнбеген жағдайда, үкімет азаматтардың немесе тұрғындардың дінді таңдауына кедергі болмайды.
Қылмыстық және әкімшілік кодекске сәйкес, заңсыз діни қызмет үшін жаза қарастырылған, оған тіркелмеген діни топтардың қызметін ұйымдастыру және оған қатысу, діни қызметті рұқсат етілген аумақтардан тыс жерлерде жүргізу, діни материалдарды лицензиясыз тарату немесе діни қызметкерлерді оқыту, үкіметтің рұқсатынсыз немесе үкімет мақұлдамаған жерлерде діни әдебиетті сату, сондай-ақ миссионерлік қызметті міндетті тіркеусіз жаңа мүшелерді тарту мақсатында дінді талқылау жатады. Аталмыш әрекеттер үшін қылмыстық жаза қолданылады, яғни жеті жылға дейін бас бостандығынан айырылады және 20 419 000 теңге (44 000 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл салынады. Онша ауыр емес бұзушылықтар үшін жергілікті прокурор мен судья қосымша сот ісін жүргізусіз әкімшілік жаза қолдануы мүмкін. Әкімшілік жаза ретінде 30 тәулікке дейін қамауға алу және жеке тұлғаларға 583 400 теңге (1 300 АҚШ доллары), лауазымды тұлғаларға 875 100 теңге (1900 АҚШ доллары), ұйымдарға 1 458 500 теңге (3200 АҚШ доллары) көлемінде айыппұлдар салу шаралары қолданылады. Заң ғибадат үйлерінен тыс іс-шараларға қатысатын діни ұйымдар үшін хабарландыру жүйесін қарастырады және ол, діни іс-шаралар өткізілмес бұрын нақты орындар мен күндерді бекітуді талап еткендіктен, іс жүзінде бекіту жүйесі ретінде жұмыс істейді.
Қылмыстық кодекс «дінаралық алауыздықты тудыруға» тыйым салады, оған «азаматтардың дініне немесе басқа да сипатына байланысты бірегейлігін, артықшылығын немесе кемшілігін насихаттау» жатады. Заң сонымен қатар діни төзімсіздік пен бірегейлікті насихаттайтын қоғамдық институттарды құру және оларды басқару үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастырады. Аталмыш әрекет үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.
Діни бірлестіктер мен басқа да ұйымдарға қатысты қолданылатын экстремизм туралы заң мемлекетке кез келген топты «экстремистік ұйым» ретінде тануға, белгілі бір топтың қызметіне тыйым салуға және тыйым салынған ұйымға мүше болғаны үшін жаза қолдануға мүмкіндік береді. Заң «экстремизмді» конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, елдiң егемендiгiн немесе аумақтық тұтастығын бұзуға, ұлттық қауіпсіздікті бұзуға, билікті күшпен тартып алуға немесе ұстап қалуға, қарулы көтеріліске, зорлық-зомбылыққа шақыратын этникалық, діни немесе өзге де қоғамдық алауыздықты тудыруға, немесе қауіпсіздік пен денсаулыққа қауіп төндіретін кез келген діни тәжірибені пайдалануға бағытталған іс-әрекет немесе ұйым ретінде анықтайды. Экстремистік ұйым – «экстремизммен айналысатын және сот экстремистік деп таныған заңды тұлға, жеке және (немесе) заңды тұлғалардың бірлестігі». Заң топты «террористік немесе экстремистік» деп тану үшін жеңілдетілген сот процедураларын қарастырады, бұл сотқа шешім шығаруға және соған сәйкес 72 сағат ішінде әрекет етуге мүмкіндік береді. Іс-әрекет құқық бұзушылық заңды түрде анықталған соң, лауазымды тұлғалардың ұйымның тіркеу құжатын жоюға, осылайша оның заңды жұмысын тоқтатуға және мүлкін тәркілеуге құқылы. Прокурорлар жыл сайын мемлекеттік органдарда тіркелген барлық топтарды қолданыстағы заңнаманы сақтауын тексеруге құқылы.
Үкімет лаңкестік ұйым ретінде ресми түрде тыйым салынған 22 шетелдік топтың тізімін сақтады. Тыйым салынған ұйымдардың көпшілігі ханафи мектебіне жататын сүнниттік ислам бағытынан басқа исламды ұстанады. Тыйым салынған ұйымдарға ДАИШ және Өзбекстан Ислам қозғалысы сияқты халықаралық мойындалған кейбір лаңкестік ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қоғамдастық лаңкестік ұйым ретінде танымаған кейбір ұйымдар, мысалы, Таблиғи Жамағат және Хизб ут-Тахрир кіреді. Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі терроризм немесе экстремизмге қатысты қылмыстарды жасауға кінәлі деп танылған адамдардың қаржылық шоттарын тоқтатуға құқылы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс елде «тіркелмеген діни топтардың дінін таратуға» тыйым салады, ол үшін 252500 теңге (550 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл төлетеді. Кінәлі деп танылған шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам депортациялануы мүмкін.
Діни ұйым «республикалық», «аймақтық» немесе «жергілікті» деп танылуы мүмкін. Жергілікті деңгейде тіркелу үшін діни топтар Қазақстан Республикасының Әділет министрлігіне кем дегенде 50 негізін құрушы-мүшенің аты-жөні мен мекенжайын көрсетіп, өтініш беруі тиіс. Бұл бірлестіктер аймақтық немесе республикалық деңгейде тіркелетін мүшелерінің саны жеткілікті болмаған жағдайда, тіркеліп жатқан географиялық аумақтың шеңберінде ғана жұмыс істей алады. Аймақтық ұйымды тіркеу үшін әр түрлі өңірде орналасқан кем дегенде екі жергілікті ұйымды қажет етеді және әр жергілікті бірлестікте кемінде 500 адам болуы тиіс. Республикалық тіркеу үшін елдегі әр 17 облыстан, Астана, Алматы және Шымкент қалаларынан кемінде 300 адамның, жалпы саны кем дегенде 5000 адамның болуы қажет. Діни қызметкерлерді оқытатын білім беру мекемелерін республикалық және аймақтық деңгейде тіркелген бірлестіктер ғана ашуға құқылы.
Заңға сәйкес, діни бірлестіктің мүшелерінің саны жеткіліксіз болған жағдайда немесе ДІК жүргізген сараптама нәтижесінде діни бірлестіктің Жарғысы мен кез келген заңның арасында сәйкессіздіктер болса, билік органы діни топты тіркеуден бас тарта алады. Әкімшілік кодекске сәйкес, тіркелмеген немесе тыйым салынған діни бірлестікке, сондай-ақ, қызметі тоқтатылған діни бірлестіктерге мүшелік ететін, басқаратын немесе қаржыландыратын жеке тұлғаларға 126 250 – 505 000 теңге (270-1100 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл салынуы мүмкін.
Әкімшілік кодексте жиналыс өткізуге рұқсат етілмеген ғимараттарда діни жиналыстар өткізгені үшін; ДІК тарапынан мақұлданбаған діни материалдарды сырттан әкелгені, басып шығарғаны немесе таратқаны үшін; тіркелген ұйымның жарғысы мен нормативтік құқықтық актілеріне қайшы келетін іс-әрекеттерді жүйелі түрде жүргізгені үшін; діни объектілерді рұқсатсыз салғаны үшін; заңға қайшы келетін жиналыстар мен қайырымдылық іс-шараларын өткізгені үшін; немесе конституция мен заңдарды бұзғаны үшін тіркелген бірлестіктерге 505 000 теңге (1100 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл және қызметін үш айға тоқтату сияқты жазалар қарастырылған. Аталмыш әрекеттерді жүзеге асыратын жеке тұлғаларға 126 250 теңге (270 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл салынады. Полиция бұл айыппұлдарды сотқа жүгінбей-ақ салуы мүмкін. Айыппұлмен келіспеген жағдайда сотқа жүгінуге болады.
Егер ұйым, оның басшылары немесе мүшелері сол ұйымның жарғысында көрсетілмеген қызметпен айналысса, оған ескерту жасалады және (немесе) 252 500 теңге (550 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл салынады. Әкімшілік кодекс бойынша, осындай құқық бұзушылық бір жыл ішінде тағы қайталанса, заңды тұлғаға 378 750 теңге (820 АҚШ доллары) айыппұл салынады және үш айдан алты айға дейін қызметі тоқтатылады.
Әкімшілік кодекске сәйкес, егер діни ұйым тыйым салынған қызметті жүзеге асыратын болса, немесе қызметін тоқтатуға себеп болған бұзушылықтарды түзетпесе, лауазымды тұлғаға немесе ұйым басшысына 505 000 теңге (1100 АҚШ доллары) көлемінде, ал ұйымға 1 262 500 теңге (2700 АҚШ доллары) көлемінде айыппұл салынады және оның қызметі белгісіз уақытқа тоқтатылады.
Заң жергілікті билікке діни ғимараттардан тыс жерде діни іс-шаралар өткізуге ұсынылған орындарды «қарастыруға» және іс жүзінде бас тартуға мүмкіндік береді. Заң бойынша, тұрғын үй-жайларда діни іс-шараларды ұйымдастырушылар «көршілердің құқықтары мен мүдделерін» ескерулері қажет. Билік органдары кейде мұны көршілерден рұқсат алу талабы ретінде түсіндіреді.
Билік органдары айыппұл салынып, алайда оны төлемеген және Дін туралы Заңдарды бұзғаны үшін айыппұл төлемеген адамдарға да елден кетуге рұқсат бермейді.
Заң адамды қандай да бір дінді ұстауға мәжбүрлеуге, діни топтың қызметіне немесе діни рәсімдерге қатысуға мәжбүрлеуге тыйым салады. Заң азаматтардың және тұрғындардың денсаулығына немесе имандылығына зиян келтіретін, отбасылық қарым-қатынасты үзіп, ажырасуға әкелетін, адамның құқықтары мен бостандықтарын бұзатын діни ұйымдардың қызметіне тыйым салады. Заң сонымен қатар азаматтарды «Конституция мен заңнамада көрсетілген міндеттерді» орындаудан жалтаруға мәжбүр ететін қызметке тыйым салады, бірақ бұл міндеттерді анықтауды үкімет кеңінен түсіндіреді. Заң қайырымдылыққа тәуелді дінді жаңадан қабылдаған адамға қатысты прозелитизм әдістерін пайдалануға тыйым салады. Заң, сондай-ақ, діни қызметке қатысуға мәжбүрлеу мақсатымен бопсалауға, зорлық-зомбылыққа, қоқан-лоқы көрсетуге немесе материалдық қорқыту құралдарын пайдалануға тыйым салады.
Заң бойынша тұтқын діни рәсім жасау үшін діни қызметкердің көмегіне жүгінген жағдайда, ол діни қызметкерді ресми тіркелген діни бірлестіктен түзеу мекемесіне шақыра алады, алайда бұл түрменің ішкі ережелеріне қайшы келмеуі тиіс. Түрме аумағында ғибадат орындарын салуға тыйым салынған. Заңға сәйкес, діни ұйымдар түрмелерді бақылауға, оның ішінде түзету жүйесін жетілдіруге бағытталған бағдарламаларды құруға және іске асыруға, сондай-ақ, түрме жүйесіне байланысты заңдар мен нормативтік актілердің жобаларын әзірлеп, талқылауға қатыса алады.
Діни топтар қамаудағыларға гуманитарлық, әлеуметтік, құқықтық және қайырымдылық көмекті анықтауы, беруі, таратуы және бақылауы мүмкін. Олар заңға қайшы келмейтін болса, пенитенциарлық жүйе органдарына басқа да көмек түрлерін ұсына алады. Заңға сәйкес, тұтқындар діни әдебиетті пайдалана алады, бірақ ДІК оған сараптама жүргізіп, дін саласындағы сарапшы мақұлдауы керек. Заң бойынша дін саласындағы сарапшы болу үшін қандай біліктілік талап ететіні анықталмаған.
Заң «діни туризм» – «адамдар уақытша тұрғылықты елде (жерде) діни салт-жораларды орындайтын туризм түрі» ретінде анықтайды және оның АҚДМ тарапынан реттелуін талап етеді. Сонымен қатар, Алматы қаласының Бас мүфтиі басқаратын және құрамында ДІК лауазымды тұлғалары бар діни үкіметтік емес ұйыммен және Қазақстан мұсылмандары діни басқармасымен (ҚМДБ) бірлесіп АҚДМ діни салт-жораларды орындау үшін адамдардың қажылыққа немесе басқа сапарға баруын бақылауға жауапты болады. Мемлекет әр топты арнайы таңдап алынған гидтер мен имамдар алып жүруін талап етеді, бұл ережелер қажылыққа барушылар экстремистік діни топтардың ықпалына түспес үшін ойластырылған.
Заң діни рәсімдерді мемлекеттік мекемелердің ғимараттарында, оның ішінде әскери немесе құқық қорғау органдарына тиесілі ғимараттарда жүргізуге тыйым салады.
Заң бойынша діни әдебиет пен діни мазмұндағы ақпараттық материалдарды шығару, жариялау мен тарату ДІК жүргізген сараптама қорытындысы оң болған жағдайда ғана рұқсат. Діни материалдарды жеке пайдалану үшін тек бір данасын ғана әкелуге рұқсат етіледі, бұл жағдайда ДІК оны сараптамадан өткізу міндетті емес.
Заң бойынша баланың денсаулығына зиян келген немесе баланың құқығы бұзылған жағдай орын алмаса, ата-аналарға балаларын өз діни нанымдарына сәйкес тәрбиелеуге мемлекеттің кедергі жасауға құқығы жоқ екені көрсетілген.
Заң бойынша ата-ананың бірі немесе басқа да заңды қамқоршылардың бірі қарсы болған жағдайда, ұйымнан «18 жасқа толмаған жасөспірімнің діни бірлестіктің қызметіне қатысуын болдырмау үшін шара қабылдауды» талап етеді. Заң балалар мерекесінде, спорттық, шығармашылық іс-шараларда және басқа да бос уақытта, лагерлерде, шипажайларда діни іс-шара өткізіп, дінге тарту әрекетін жүргізуге тыйым салады. Ұйымдардың кәмелетке толмағандардың діни қызметке араласуын қаншалықты алдын алуы керектігі толық анықталмаған және билік органдары тарапынан да анық нұсқаулық жоқ.
Заң мемлекеттік мектептерде, колледждерде немесе университеттерде діни оқуға тыйым салады. Үйде оқыту кезінде де діни білім беруге тыйым салынады. Заңда мектептен тыс және басқа да қосымша діни оқуларға рұқсат беріледі, бірақ оны тіркелген діни бірлестік өткізуі тиіс. Жарлық бойынша мектеп оқушылары білім берудің зайырлы сипатына сай келетін мектеп формаларын киюі тиіс, бетті бүркеп, басты орап алу сияқты белгілі бір дінге қатыстылықты білдіретін кез келген киім элементтеріне тыйым салынады.
Сайлау туралы заң дінге негізделген саяси партияларға тыйым салады.
Қылмыстық кодекс «азаматтарға зорлық-зомбылық көрсетумен, олардың денсаулығына зиян келтірумен немесе азаматтарды азаматтық міндеттерін орындаудан жалтаруға шақырумен» байланысты қызметпен айналысатын діни немесе қоғамдық бірлестіктер құруға, басқаруға, не оларға белсенді түрде қатысуға, сондай-ақ діни негізде партия құруға және жетекшілік етуге тыйым салады. Кодекс мұндай әрекет үшін 15,2 миллион теңгеге дейін айыппұл (33 900 АҚШ доллары) немесе алты жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын қарастырады.
Елде миссионерлік немесе басқа діни қызметті жүзеге асыру үшін шетелдіктер миссионерлік немесе діни виза алуы керек. Бұл визалар адамға алты айға дейін елде тұрақтауға және тұрақтау мерзімін тағы алты айға дейін ұзартуға мүмкіндік береді. Миссионерлік визаны алу үшін өтініш берушілерде елде ресми тіркелген діни бірлестіктің шақыртуы болуы тиіс. ДІК шақыру хатын мақұлдауы тиіс. Өтініш берушілер өтініш берген сайын ДІК-нің келісімін алуы керек. ДІК өз құрамындағы діни сарапшылары теріс сипаттама берген жағдайда, немесе миссионерлер елдің конституциялық құрылымына, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына немесе қандай да бір адамның денсаулығы мен имандылығына қауіп төндіретін болса, миссионерлік виза өтінімдерін расталмауға құқылы. Конституция талабына сәйкес, шетелдік діни бірлестіктер өз қызметін, соның ішінде жергілікті қауым басшыларын тағайындауды «тиісті мемлекеттік мекемелермен келісе отырып», атап айтқанда, ДІК және Сыртқы істер министрлігімен (СІМ) келісе отырып жүзеге асырады. Шетелдіктер діни бірлестік тіркей алмайды.
Жергiлiктi және шетелдiк миссионерлер жыл сайын облыстық немесе Астана, Алматы және Шымкент қалаларының жергілікті атқарушы органдарында тіркелуге және өзінің діни тиесілігі, миссионерлік жұмыс атқарылатын аумақ пен ол жұмысқа жұмсалатын мерзім туралы ақпарат беруге міндетті. Миссионерлер тіркеу туралы өтінішке өз миссионерлік қызметін жүргізу үшін қажет барлық әдебиет пен басқа да материалдарды қоса тапсыруы керек. Тіркеу кезінде сараптамадан өтпеген материалдарды пайдалану заңсыз боп саналады. Миссионер діни бірлестіктің атынан жұмыс істеу үшін тіркеу құжаттары мен демеуші діни ұйымның сенімхатын тапсыруы керек. Облыстың немесе Астана, Алматы және Шымкент қалаларының жергілікті атқарушы органдары миссионерлердің қызметі «конституциялық тәртіпке, әлеуметтік тәртіпке, жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарына, халықтың денсаулығы мен имандылығына қауіп төндіреді» деп таныса, миссионерлерді тіркеуден бас тартуы мүмкін.
Заңда діни нанымына байланысты жалпыға бірдей әскери міндеттіліктен бас тарту құқығы қарастырылмаған, бірақ Иегова куәгерлерін қоса алғанда, танылған діни ұйымдардың діни қызметкерлері қызметтен босатылуы мүмкін.
Қазақстан Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге мүше болып табылады.
Билік органдарының әрекеттері
«Форум 18» діни сенім бостандығы жөніндегі халықаралық үкіметтік емес ұйымның деректеріне сәйкес, қыркүйек айында 10 сүннит мұсылман өздерінің діни қызметіне немесе нанымына байланысты жазасын өтеп жатты, бұл көрсеткіш 2021 жылдың соңымен салыстырғанда 14 адамға кем. БҰҰ-ның Ерікті ұстау жөніндегі жұмыс тобы үкіметтен олардың ішіндегі бес адамды тез арада босатып, қамауда өткізген уақыты үшін өтемақы төлеуге шақырды. Қалған екі адам жазасын «бас бостандығын шектеу» түрінде өтеді, оның ішіне сынақ мерзімі мен міндетті қоғамдық жұмыстар кірді, ал кейбір жағдайларда сот олардың жүріп-тұру бостандығына шектеу қойды. Төрт адам (олардың барлығы сүннит мұсылман ер адамдар) түрмеден мерзімінен бұрын босатылып, жазасының қалған мерзімін өз үйлерінде, шектеу жағдайында өтеді. Түрмедегі мерзімін өтеп шыққан сегіз адамға діни қызметпен айналысуға тыйым салынды.
«Forum 18» мәліметінше, 2020 жылы сот сүннит мұсылман Дадаш Маженовті 2018 жылы өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында діни әңгімелер жариялағаны үшін сегіз жылға бас бостандығынан айырып, ұзақ уақыт бойы жалғыз камерада ұстап, «азаптаған». «Forum 18» сонымен қатар Маженовтің физикалық азаптауға ұшырағанын, соның ішінде қаңтар айында оны таяқпен ұрып-соғып, жақ сүйегін сындырғанын хабарлады. Есепке сәйкес, соттар 2017 жылы діни алауыздық тудырғаны үшін кінәлі деп танып, сегіз жылға бас бостандығынан айырған сүннит мұсылман имамы Абдухалил Абдужаббаровтың ұзақ уақыт бойы жалғыз камерада ұсталу арқылы азапталғаны айтылған. Билік 2018 жылы әлеуметтік желідегі парақшасында діни әңгімелер жариялағаны үшін жеті жылдан астам уақытқа түрмеге қамалған сүннит мұсылман Ғалымжан Әбілқайыровтың отбасы түрме шенеуніктері оған құранның көшірмесін алуға рұқсат бермегенін хабарлады.
«Forum 18» хабарлауынша, наурыз айында Атырау соты тыйым салынған «Таблиғи жамағат» тобының мүшесі саналатын екі адамның бас бостандығын бір жылға шектеу туралы үкім шығарып, 2015 жылдан бері бас бостандығынан айырылған немесе бостандығы шектелген топ мүшелері саналатын адамның жалпы саны 75-ке жеткен. Полиция екі адамның үйіне тінту жүргізіп, 150 діни кітап тәркілеп, сот оларды жоюды бұйырды.
20 маусымда Түркістан облысының соты мұсылман Анатолий Зерниченконы әлеуметтік желіде терроризмді насихаттайды деген мұсылман мәтіндерін жариялағаны үшін орташа қауіпсіздіктегі еңбекпен түзеу лагеріне 7 жылға қамау туралы шешім шығарды. Құқық қорғаушылар оны соттаудың жалғыз негізі ретінде үкімет тағайындаған, біліктілігі түсініксіз «сарапшылар» жазған пікірлерді пайдаланылғанына наразылық білдірді. Тәуелсіз сарапшылар ешқандай тексеру жүргізген жоқ. Зерниченконың әйелі бұл мәліметтерді күйеуі саяхат кезінде оқу үшін жеке аккаунттарына салғанын мәлімдеді.
5 шілдеде Шымкент әуежайының полицейлері Түркістан тұрғынынан Мысырдан елге әкелмек болған 222 діни материалды тәркіледі. Тамыз айында Шымкент соты рұқсат етілмеген діни материалдарды әкелгені үшін тұрғынға 153 450 теңге (330 АҚШ доллар) айыппұл салды.
Шағын бір топ адам Қытай Халық Республикасының (ҚХР) Алматыдағы консулдығы алдында өздерінің ҚХР-дағы мұсылман, этникалық қазақ отбасы мүшелері туралы ақпарат беруді талап етіп, күнделікті наразылықтарын жалғастырды. Бірқатар наразы тұтқындалып алынып, кейбіреуі бірнеше реттен қамалып, кейбіріне айыппұл салынды; мұндай жағдай ҚХР Президенті Си Цзиньпиннің 14 қыркүйектегі Қазақстанға сапарының алдында және 7 қарашада да орын алды. Алматыда күнделікті наразылық акциялары мен полицияның әрекеті, соның ішінде кейде айыппұл салу және қатысушыларды ұстау жыл соңында жалғасты.
Қыркүйек айындағы жағдайға сәйкес, азаматтық қоғам өкілдерінің хабарлауынша, түрмеден босап шыққан немесе бас бостандығын шектеу жазасын өтеген 35 адам өздерінің банк шоттарына кіру шектеулеріне әлі де тап боп жүргенін хабарлады. «Forum 18» ұйымының хабарлауынша, билік органдары әдетте терроризм немесе экстремизм айыптары бойынша сотталған адамдарды Қаржы министрлігінің «терроризмді немесе экстремизмді қаржыландырумен байланысты» жеке тұлғаларының тізіміне қосып, олардың банк пшоттарын бұғаттаған. Бұл адамдардың отбасылары шоттарының бұғатталғаны туралы көбінесе банкке жүгінгеннен кейін барып қана білген. «Forum 18» хабарлағандай, олардың басқа табыс көздері болмаған жағдайда, туыстарына аздаған соманы алуға рұқсат етілген.
Желтоқсан айындағы жағдай бойынша, үкімет Қытайдан келген екі этникалық қазақтың пана іздеуші мәртебесін бір жылға тағы бір рет ұзартқан. Тағы екі пана іздеуші мәртебесін тағы бір жылға ұзартады деп күткен, алайда оларға бір айдан үш айға дейінгі мерзімге ғана ұзартқан. Төрт адам 2020 жылғы қазан айында Қытайға оралған жағдайда мұсылмандық сенімдері үшін қудаланады деген елеулі үрей болғандықтан елде босқын мәртебесін алды. Үкімет осы төртеуіне босқын мәртебесін 2021 жылғы қазан айында бір жылға ұзартты. 2021 жылғы қаңтарда белгісіз тұлғалар олардың екеуіне бір мезгілде Астана (сол кезде Нұр-сұлтан қаласы аталған) және Алматы қалаларында шабуыл жасады. Жыл соңындағы жағдайға сәйкес, билік бұл іс бойынша бірде-бір күдіктіні анықтаған жоқ.
Азаматтық қоғамның бақылаушылары мен қорғаушылар зорлық-зомбылық жасамаған немесе оны насихаттамаған адамдарды соттау үшін қолданылған «сараптамалық» пікірлердің сапасы көбінесе күмәнді болатынын және судьялар бұл «сарапшылардан» сот талқылауы кезінде олардың талдаулары туралы сұрақ қоюға үнемі рұқсат етпейтінін хабарлады.
Кейбір мұсылмандар Үкіметтің күдікті деп санайтын адамдарға қатысты заңсыз бақылау әдістері мен тәртіптік жазаларды қолданғанын хабарлады. Мысалы, әскерге шақыру жасындағы ер адамдарды олардың жеке телефондарынан үкімет мақұлдамаған діни материалдарды тиісті заңды рұқсатын көрсетпестен іздеу үшін әскери комиссариаттарға шақырды. Жеке сенушілер полиция кейде тиісті құжаттарды көрсетпей, айыппұлды дереу өздеріне төлеуді талап ететінін хабарлады. Мысалы, ол айыппұл үкімет мақұлдамаған діни бейне хабарламаларға жауап ретінде әлеуметтік желілерде «ұнайды» батырмасын басқаны немесе пікір қалдырғаны үшін салынды.
Иегова куәгерлері 2021 жылғы қыркүйек пен 2022 жылғы тамыз аралығында олардың 43 мүшесі діни қызметшілер ретінде заңды түрде қол жеткізе алуы тиіс болса да, әскери қызметтен босатуға рұқсат алуда қиындықтарға тап болғанын хабарлады. Бес жағдайда әскери комиссариаттар діни қызметкер ретінде әскери қызметтен босатуды сұраған адамдарды түні бойы ұстады.
Үкімет ҚМДБ-ның бақылауындағы сүнниттік Ханафи мазһабын ұстанатындардан басқа мұсылман топтарын тіркеуден бас тартты. Исламның кез келген басқа мектебі тіркеусіз қалып, елде ресми түрде қызметін атқара алмады, дегенмен, ҮЕҰ-лардың хабарлауынша, ханафиттерге жатпайтын кейбір мұсылман қауымдастықтары Үкіметтің араласуынсыз бейресми түрде ғибадат етуін жалғастыра берді.
АҚДМ мен ҚМДБ арасында ынтымақтастық туралы ресми келісім жалғаса берді, және ҮЕҰ-лар ол үкіметтің номиналды түрде тәуелсіз саналатын ҚМДБ-ның үстінен бақылау орнатуына алып келді деп мәлімдеуін жалғастырды. ҚМДБ-ға кіргеннен кейін мұсылман қоғамдастықтары өз имамдарын тағайындау құқығынан айырылып, қандай да бір меншікке қатысты әрекеттері үшін (мысалы, сату, аудару немесе жақсартулар) ҚМДБ-ның мақұлдауына бағынышты болып қалды, сондай-ақ мешіт табысының 30 пайызын ҚМДБ-на беруге тиіс болды. ҚМДБ елде діни білім беруге арналған оқу бағдарламасын белгілеп, жұма намазы кезінде нұсқаулық қағидаттар мен уағыздар мәтіндерінің үлгілерін таратады.
ҚМДБ жаңа және қалпына келтірілген мешіттердің ашылуын бақылауды жалғастырды. ДІК мәліметтері бойынша, елде 2 744 мешіт болған. Бұл 2021 жылға қарағанда 61-ге көп, бірақ үкімет пен БАҚ бүкіл елдегі мешіт саны туралы әртүрлі, бір-біріне қарама-қайшы статистика таратып отырды. 12 тамызда Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаев Астанада Орталық Азиядағы ең үлкен жаңа Бас мешітті ашты.
КМДБ сүнниттік Ханафи мазһабына қатысы бар барлық ресми тіркелген мұсылман топтарының қызметін бақылауды жалғастырып, имамдарды тағайындау, сондай-ақ жаңа бастаған имамдарға біліктілік емтихандары мен өмірбаяндық деректерін тексеру бойынша өкілеттіктерге ие болды. АҚДМ имамдарды оқыту, медреселердің мәртебесін дәреже беруші колледжге дейін көтеру және қажылықты бақылауда ҚМДБ-мен тығыз жұмыс істеді. ҚМДБ имамдарға алдыңғы білім деңгейіне қарай Нұр-Мүбарак университетінің исламтану және дінтану бөлімдерінде бакалавриат, магистратура немесе докторантура бағдарламаларына түсуге рұқсат етті. Бұған қоса, сүнниттік ханафи имамдарына арналған 11 мектеп, бір-бірден Рим-католиктік және орыс православиелік діни қызметкерлеріне арналған мектептер жұмыс істеді.
Ахмадилер мұсылман қауымдастығы жыл ішінде тіркелуге әрекет жасамады; қауымдастық 2011 жылдан бері тіркеуге өтініш білдіргенімен, 2016 жылы үкімет осымен алтыншы рет оны тіркеуден бас тартты. Үкіметтік сарапшылар қауымның ілімін исламдық емес деп танып, қауымдастық «мұсылман» сөзін тіркеу материалдарынан алып тастау қажеттілігін атап айтты. Құқық қорғаушылар бұл пайымдауды зайырлы үкімет үшін орынсыз деп сынға алды. Қауымдастық мүшелері тіркелмегендіктен, олар ешқандай діни қызметпен айналыспағанын хабарлады.
Діни азшылықтардың кейбір топтары заңды түрде тіркелген құрылымдар мәртебесін сақтап қалғанымен, жергілікті және халықаралық бақылаушылар үкімет «дәстүрлі емес» деп санайтын көптеген топтарға шектеулер мен қосымша тексерулер жүргізуді жалғастырды деп хабарлады. Бұған ресми түрде танылған сүнниттік ислам Ханафи мектебінен басқасын ұстанатын мұсылмандар және кейбір протестанттық христиан топтары кірді. Бақылаушылар жергілікті өзін-өзі басқару органдары кейбір кішігірім діни ұйымдардың мүшелерін қорқытып, олардың мүшелік туралы өтініштерінен бас тартуға мәжбүр етті, осылайша мүшелер санын ресми тіркеу үшін қажетті шектен төмен түсірді деп хабарлады.
ҮЕҰ сарапшылары баптистік шіркеулер кеңесі өзінің үкіметтен алшақтықты сақтау саясатына сәйкес заңды тіркеуден өтуден әлі де түбегейлі бас тартатынын және билік алдыңғы жылдардағыдай оларды бақылауды жалғастырғанын растады.
Саентология шіркеуі өз жұмысын діни ұйым ретінде емес, тіркелген қоғамдық бірлестік ретінде жалғастырды. Үкімет ұйымға қоғамдық бірлестік ретінде мүшелері кітап оқып, не үйге алып кете алатын және талқылау, не кездесулер өткізе алатын ресурстық орталық/кітапхана ашуға рұқсат етті, алайда ғибадат жасау сияқты табиғаты діни деп саналатын қызметпен айналысуға тыйым салды. Мүшелер 2021 жылғы өзгертілген Дін туралы Заңға сәйкес діни ұйым ретінде тіркелгісі келмейтіні туралы хабарлады, өйткені діни істерді қарау үшін қандай сарапшыларды тартуға болатындығы туралы Заңның кең анықтамасы ұйымдарды қазіргі немесе бұрынғы қауымдастық мүшелеріне психологиялық қауіп келтірді деген айыптаулардың нысанасы етуі мүмкін.
ДІК мәліметтері бойынша, ағымдағы жылдың үшінші тоқсанында елде ресми түрде 371 миссионер тіркелген. Оның 296-сы шетелдіктер және 75-і ел азаматтары. Ресми тіркелген миссионерлердің 90%-дан астамы христиан діни ұйымдардың мүшелері болды; қалғандарына Кришна сана қоғамының мүшелері, еврей және буддистік діни ұйымдар кірді.
Дін бостандығын бақылаушылар 2021 жылдың желтоқсанында енгізілген діни іс-шараларды жоспарлаудың жаңа, 10 күн бұрын хабардар ету талабы бұрынғы талаптарға қарағанда діни дәстүрге көбірек еркіндік беретінін, бірақ әлі де ауыр екенін, және іс жүзінде рұқсат алу рәсімі болып табылатынын хабарлады, өйткені іс-шараны өткізу үшін Үкіметтің оң жауабы қажет. Кейбір шағын тіркелген діни қауымдастықтар жаңа процедуралар қабылданғаннан кейін тіркелген діни ғимараттардан тыс жерлерде іс-шараларды өткізуге кедергілердің азайғанын хабарлады. Кейбір жағдайларда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шенеуніктері бұрын діни жиналыстар өткізгені үшін айыппұл салынған немесе оларды өткізуден мүлдем бас тартылған шағын діни топтардың мүшелерімен кездесіп, іс-шараларды өткізуге рұқсат берді.
Дін бостандығын бақылаушылар басқа жағдайларда билік азшылық діни топтарға айыппұл салу және олардың іс-әрекеттеріне шектеу қою арқылы қудалау және шектеу үшін Дін туралы Заңды пайдалануды жалғастырғанын хабарлады. «Форум 18» 2021 жылы Дін туралы Заңды бұзғаны үшін 130 әкімшілік қудалау туралы хабарлады, бұл 2020 жылғы 134 әкімшілік қудалау жағдайына жақын көрсеткіш. Заң бұзушылық болып билік органдары рұқсат етпеген діни іс-шараларға қатысу, діни әдебиеттер мен бейнелерді импорттау, сату немесе тарату, оның ішінде ғаламторда тарату, дінді таратып, оқыту, сондай-ақ мешіттерде құдайға құлшылық ету тәртібін бұзу саналады.
Үкіметтік емес бақылаушылар ҚМДБ-да сенім-нанымдағы айырмашылықтар сияқты себептермен тіркелгісі келмейтін мұсылман қауымдастықтары кейде бейресми түрде ғибадат етуді жалғастырғанын, бірақ көп жағдайда үкіметтің түрмеге қамау және азаптау сияқты жазасынан қорқып, көпшіліктің назарынан тыс болғанды жөн көрді деп хабарлады.
Иегова куәгерлері 2020 жылы хабарланған 63 қамауға алу, ескерту және сот істерімен салыстырғанда, 2021 жылдың қыркүйегі мен 2022 жылдың тамызы аралығында олардың қауымдастығының 25 мүшесі «заңсыз миссионерлік қызмет» үшін ескерту алғанын және оларға уағыздау хаттарын жіберуді немесе телефон соғуды тоқтатуға қысым жасалғанын хабарлады. 20 қазанда Алматы қалалық соты Иегова куәгерлері ұйымының мүшесін «заңсыз миссионерлік қызметпен» айналысқаны үшін соттау үкімін күшінде қалдырды. Иегова куәгерлері соттау қорытындысы жеке хатқа негізделген және бейбіт жеке діни нанымдарын бөліскен, оның ішінде жеке хаттар арқылы да, «миссионерлік қызметпен» айналыспаған Иегова Куәгерлері Жоғарғы Сот белгілеген прецедентті елемеді деп сенеді.
Иегова куәгерлері билік органдарына 10 күндік хабарлау процедураларын сақтамау және кейбір жағдайларда орындардың иелерін қауымдастыққа үй-жайды жалға берудің заңды салдарымен қорқытып, төрт рет діни қызметтерді үзгенін айтып хабарлады. Билік бір Иегова куәгеріне оның меншігіндегі діни қызметтерді діни ғимарат ретінде тіркелмеген деген себеппен тоқтатуды бұйырды.
Халықаралық христиандық «Open doors» ҮЕҰ елдегі шіркеу жиналыстарын бақылау, рейдтер жүргізу және қамауға алуларды қоса алғанда, діни көріністерді бақылауы бойынша елді Дүниежүзілік бақылау тізіміне енгізуді жалғастырды. Ұйым христиан дінін қабылдаған мұсылмандар ең қатал қудалауға ұшырады деп мәлімдеді, ол көп жағдайда биліктің емес қауымдастықтың тарапынан болды.
Билік органдары 2019 жылы шіркеуге келушілерді алдау үшін гипноз бен түпсананы бұрмалауды қолданғаны үшін сотталған үш «Новая жизнь» пасторларының бірінің бұрынғы резиденциясын 26 миллион теңге көлеміндегі (59 500 АҚШ доллары) алдынғы сот шешімінде белгіленген залалды өтеу үшін сатуға тырысты. Билік ұйымға қарсы 2019 жылы сот ісін жүргізуге байланысты тағы бес жылжымайтын мүлікке тыйым салуды жойды.
Кейбір діни ұйымдардың өкілдері өткен жылдармен салыстырғанда мемлекеттік органдармен қарым-қатынастың жақсарғанын, қуғын-сүргін жағдайларының азайғанын және мемлекеттік органдармен тікелей кездесулерге шақырулардың көбейгенін хабарлады. Наурыз және қыркүйек айларында мемлекеттік қызметкерлер христиан және мұсылман конфессияларының жетекшілерімен бірге ұлттық және халықаралық коммерциялық емес ұйымдармен бірлесіп ұйымдастырылған діни төзімділікті насихаттау және діни серіктестік құру дағдыларын үйрету шараларына қатысты. Қатысушылар осы іс-шараларға қатысқан Үкімет өкілдерімен жақсы қарым-қатынас туралы хабарлады.
Бір жыл ішінде «Новая жизнь» шіркеуінің Талғар қауымдастығы барлық жергілікті банктер ұйымға ешқандай себепсіз шот ашудан бас тартқанын хабарлады. Шіркеу салық төлей алмай, нәтижесінде қызметкерлерге жалақы төлеуді тоқтатып, жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды. Жыл соңындағы жағдай бойынша бұл мәселе шешімін таппады
Иегова куәгерлерінің кейбір жергілікті қауымдастықтары банктер Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы Заңға сілтеме жасай отырып, 2021 жылдың қарашасында жабылғаннан кейін шоттарын қайта ашпағанын хабарлады. Үкімет топқа қауымдастықтардың екінші деңгейлі банктер үшін тәуекелі жоғары ұйымдар тізіміне енгізілгенін, бірақ 2022 жылдың қыркүйегінде тізімнен шығарылғанын хабарлап, бұл Иегова куәгерлері банктік қызмет көрсетуден бас тартуды шешуге көмектеседі деп үміттенеді. Топ бұл жағдайды дінге байланысты кемсітушілік деп санап, зардап шеккен көптеген субъектілер тізімге қосылған кезде банктік операцияларды жасамағанын атап өтті. Бұрынғы банктердің Алматы мен Шымкент қалаларындағы Иегова куәгерлерінің заңды тұлғаларына қызмет көрсетуден бас тартқан істері шешілмей келген.
Иегова куәгерлері азаматтық сот ісін жүргізуде олардың ұйымға қатысуы нәтижесінде шіркеулерге “психологиялық зиян келтірілді” деген мәселелер туралы хабарлады. Форум 18 және басқа бақылаушылар Ресейдегі Иегова куәгерлерінің қызметіне тыйым салу үшін пайдаланылған істерден алынған сараптамалық қорытындыларды, сондай-ақ бұған дейін ДІК әкелуге және таратуға рұқсат берген бірнеше діни басылымдарды сынайтын сарапшылардың куәліктерін пайдалануды айыптады. 4 сәуірде Жоғарғы Сот Иегова куәгерлерінің 2021 жылғы қазандағы Тараз қалалық сотының психикалық зиян келтіргені үшін топты сотқа берген ерлі-зайыптыларға екі миллион теңге (4300 АҚШ доллары) беру туралы шешіміне шағымын қабылдамады. 20 маусымда Нұр-Сұлтанда (қазіргі Астана) қалалық соты психикалық зиян келтіргені туралы ұқсас арыз берген ана мен ұлының пайдасына ішінара шешім шығарды. Апелляциялық сот бұл шешімді 23 тамызда күшінде қалдырды.
11 шілдеде Павлодар облысындағы «Новая жизнь» шіркеуінің бұрынғы мүшесі Ақсудағы Пастор Вячеслав Шипачевтің меншігінде орналасқан маскүнемдер мен нашақорларды оңалту орталығындағы ерікті жұмысы үшін өтемақы талап етіп, шіркеуге қарсы сот ісін қозғады. Шіркеу мүшелері мен бақылаушылар мемлекеттік қауіпсіздік қызметі мүшені сотқа жүгінуге көндірді деп сендірді. Бақылаушылар сонымен қатар шіркеуге қарсы іс бойынша «деструктивті діни секталардың құрбандарын қолдау орталығы» (ДДСҚҚО) ұйымының қатысуына қарсылық білдірді. ДДСҚҚО өз жұмысын қолдау үшін үкіметтік гранттар алды және кейбір діни шолушылар дінге қарсы деп атайтын мақалалар жариялады. Үкімет шенеуніктері бұл іске қатысы бар екенін мойындамады.
Кейбір ұйымдар бұқаралық ақпарат құралдарында беделін түсіруге байланысты сот істерінде ішінара табысқа жеткенін хабарлады. «Новая жизнь» шіркеуінің өкілдері Павлодар облысындағы ұйымы туралы Instagram желісіндегі жазбалар мен бұқаралық ақпарат құралдарындағы мақалаларға қатысты сот ісі бойынша шығынды өтеп алғанын хабарлады. Иегова куәгерлері Қостанай облысындағы сот топ мүшесінен өзіне заңсыз әкімшілік айыптауларға байланысты моральдық зиян келтіргені үшін жазбаша кешірім сұрағанын және бұқаралық ақпарат құралдарынан оның «жергілікті биліктің келісімінсіз заңсыз діни жиналыс өткізгені үшін» және «заңсыз миссионерлік қызметі үшін» сотталғаны туралы жалған хабарламаларды түзетуді талап еткенін хабарлады.”
Қараша айында Петропавл әкімшілік соты журналист және қала депутаты Руфия Мұстафинаға Құрбан Айт мерекесіне байланысты дәстүрлер туралы Жергілікті бас имаммен сұхбат жариялағаны үшін 153 150 теңгеге (330 АҚШ доллар) айыппұл салды. Мұстафина ДІК маманы сотқа материалды таратудың заңды екенін және мақаланы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шенеуніктері қайта басып шығарғанын айтты. Желтоқсан айында Мұстафина Петропавл апелляциялық соты айыппұлдың күшін жойғанын хабарлады.
БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитеті 2021 жылдың наурыз айында жарияланған басылымдарға рұқсат беру және авторларға өтемақы төлеу керек деген пікірлеріне қарамастан, үкімет Иегова куәгерлерінің 10 діни басылымын әкелуге тыйым салуды жалғастырды. Бұл мәселені 2015 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымына үш болжамды жәбірленуші, оның ішінде Қазақстан азаматы Полат Бекжан жіберіп, үкімет басылымдарды әкелуге тыйым салу арқылы елдегі барлық 17 500 Иегова куәгерінің құқықтарын бұзды деп мәлімдеді.
Үкімет мектептерде діни киім киюге тыйым салу саясатын ұстанды, дегенмен бақылаушылар бұл саясаттың жүйелі түрде орындалмағанын және іс жүзінде кейбір мектеп әкімшілігінің ымыра ретінде қыздарға орамалмен оқуына немесе басты орап алуына рұқсат бергенін хабарлады. Қыркүйек айында ата-аналар мен қолдаушылар құрған топ сол айда орамал таққан қыздарға орамалдарына байланысты мектептерге баруға рұқсат етілмеген 264 жағдайды тіркеді. Даулар қыздардың белгісіз санын бірнеше апта немесе айлар бойы ресми оқу бағдарламаларынан артта қалдырды, өйткені мектептерге қабылданбаған қыздарға үйде оқыту немесе білім алудың басқа шарттарын ұсынбады.
Жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлауынша, ата-аналар мен қолдаушылар басты орап алу немесе үйде оқыту сияқты діни рәсімдерге ресми рұқсат іздеуді жалғастырды. Жергілікті белсенділер сонымен қатар 2022 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Эльвира Азимовамен және сол кездегі Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен және басқа да үкімет өкілдерімен кездесулер өткізіп, отбасылардың қыздарды мектепке орамалмен жіберу құқығын сұрап, одан бас тарту діни негіздегі кемсітушілік екенін алға тартты. Жергілікті белсенділер бұдан әрі орамал таққан қыздарға жатақхананың болмауы елдің Білім саласындағы кемсітушілікке қарсы халықаралық конвенциядағы міндеттемелерін, сондай-ақ өз азаматтарына тегін орта білім беру туралы конституциялық міндетін бұзатынын алға тартты. Жергілікті ақпарат құралдары орамал тағудың заңға қайшы келетінін қуаттаған үкімет шенеуніктерінің бірнеше ресми жауабын жариялады.
Иегова куәгерлері мектеп басшылығы мектеп оқушыларын діни сенімдеріне байланысты патриоттық рәсімдерге қатысудан бас тартқаны үшін қудалаған екі жағдай туралы хабарлады. Кейіннен мектеп басшылығы отбасыларынан кешірім сұрады; екі жағдайдың бірі Білім министрлігінің араласуын талап етті.
Саентология шіркеуі бір жыл ішінде, алдыңғы жылдармен салыстырғанда, оның мүшелері Үкіметтің қудалауына ұшырамағанын хабарлады. Шіркеу бұдан әрі үкімет шенеуніктері экстремизмді қаржыландырды деген адамдар тізімінен саентологтар қауымдастығының мүшелерін алып тастағанын және бір жағдайда олар Саентологтар орталығының материалдарын тәркілеу туралы төменгі деңгейдегі биліктің шешімін өзгерткенін хабарлады.
Ішкі істер министрлігінің жазаларды орындау жөніндегі комитетінің мәліметі бойынша, барлық түрмелерде терроризмге қарсы ұлттық бағдарлама аясында Ішкі істер министрінің 2017 жылғы бұйрығына сәйкес діни экстремизмге қарсы бағдарламаларды әзірлеу тапсырылған арнайы мамандар жұмыс істейді. Бағдарламамен таныс заңгерлер мамандардың көпшілігінде білім немесе арнайы дайындық жоқ екенін айтты.
Азаматтық қоғам өкілдері тұтқындар мен қамауда ұсталғандарға мемлекет мақұлдаған діни әдебиеттерге қол жетімділік берілмейтінін немесе олардың діни рәсімдері түрмедегі тәртіпке басқаша кедергі келтірмесе де, олардың сенім жүйелеріне сәйкес дұға етуге рұқсат етілмейтінін хабарлады.
10 қаңтарда Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының онлайн-саммиті кезінде президент Қасым-Жомарт Тоқаев 5-8 қаңтардағы жалпыұлттық тәртіпсіздіктерді «діни радикалдар, қылмыстық элементтер, атышулы қарақшылар, тонаушылар және ұсақ бұзақылар» тобына жатқызды. Кейіннен әртүрлі бұқаралық ақпарат құралдары қаңтар айындағы оқиғаларды кем дегенде ішінара «діни радикалдар» мен «террористтерге» жатқызды. Кейіннен Үкімет бұл оқиғаларға діни экстремистер немесе террористтер жауапты екендігі туралы ешқандай дәлел келтірмеді.
Жоғары лауазымды мемлекеттік шенеуніктер ұлтаралық және дінаралық келісімге қолдау білдіруін жалғастырды. Мысалы, 4 қарашада жария етілген дипломатиялық корпус мүшелерінің алдында сөйлеген сөзінде Президент Тоқаев: «біз азаматтық қоғамның рөлін арттыруға, ұлтаралық, дінаралық сенім мен толеранттықты нығайтуға, түрлі қоғамдық күштерді шоғырландыруға және «естуші мемлекет» қағидатын іске асыруға назар аударамыз», – деді.
14-15 қыркүйекте елімізде өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері съезінің үш жылда бір рет өткен отырысында Президент Тоқаев «дәстүрлі діндерді» «гуманистік мұраттардың басты сақтаушылары» деп ерекше атады.
8 қарашада президент Тоқаев «ел зайырлы мемлекет… Дегенмен зайырлы және толерантты ел болу әртүрлі радикалды ағымдар мен діни сепаратизмге көз жұмып қарауды білдірмейді» деп мәлімдеді. Одан әрі ол «Ислам құндылықтары ұлт бірлігін нығайтуға ықпал етеді. Біздің борышымыз – ата-баба дәстүрін қорғап, қастерлеу».
Желтоқсан айындағы жағдай бойынша азшылық діни топтар Дін істері комитетінің жергілікті өкілдіктері ресми үкімет веб-сайттарынан топтар дінге қарсы деп танылған мазмұнның едәуір бөлігін алып тастағанын хабарлады.
III бөлім. Қоғамның діни сенім бостандығын құрметтеу мәртебесі
Бақылаушылар және азшылық христиан діни қауымдары «дәстүрлі емес» деп санайтын азшылықтардың діни топтары туралы БАҚ-ның жағымсыз мақалалары мен бағдарламаларына қатысты алаңдаушылық білдірді.
Иегова куәгерлері жыл бойы әртүрлі БАҚ-та бірқатар жала жабылған мақала мен хабарлардың орын алғаны туралы хабарлады. Басқа топтар алдыңғы жылдармен салыстырғанда бұқаралық ақпарат құралдарында жағымсыз ақпарат тарататын жағдайлардың аз болғанын хабарлады.
ҮЕҰ жеке тұлғалар «дәстүрлі емес» діни топтардан, әсіресе, прозелитизмге ұшыраған немесе киімі мен шаш үлгісі «дәстүрлі емес» саналатын, соның ішінде орамал таққан, сақал қойған мұсылмандардан қорқатынын мәлімдеуді жалғастырды.
Open Doors мәліметтері бойынша, ислам дінінен христиан дініне өткен адамдар діни сенімдері үшін ең қарқынды қудалауға ұшырады. Ұйымның есептері кейбір жағдайларда қудалауға дінге келушілердің отбасыларын ұзақ уақыт қамауға алу, оларды қуып шығару немесе жергілікті имамдардың оларға қарсы уағыз айтуы кіретіні көрсетілген.
Үкімет «дәстүрлі емес» деп таныған көптеген протестанттық топтарды қамтитын Қазақстанның діни ұйымдарының қауымдастығы Үкімет алдында осы діни азшылықтардың мүдделерін білдірді және осы топтар арасында консультациялар өткізу үшін форум ұсынды.
IV бөлім. АҚШ үкіметінің саясаты және өзара әрекеттестігі
АҚШ елшісі, елшілік қызметкерлері мен АҚШ-тың басқа да жоғары лауазымды мемлекеттік қызметкерлері Сыртқы істер министрлігі, ҚМДБ және ДІК-нің жоғары лауазымды қызметкерлерімен кездесіп, діни сенім бостандығын құрметтеудің маңыздылығын атап өтті. Олар 2021 жылдың желтоқсанында қабылданған діни тәжірибені реттейтін ел заңдарының практикалық салдарын және олардың діни бостандыққа, әсіресе бейбіт діни сарында сөз сөйлеу, тіркелмей ғибадат ету және діни әдебиеттердегі цензураға қатысты қылмыстық жаза қолдануға байланысты шектеулі салдарын талқылады. Сондай-ақ, АҚШ мемлекеттік қызметкерлері Үкіметтің діни топты дәстүрлі емес немесе дәстүрлі деп тануына байланысты Үкіметтің дін туралы заңдарды, қылмыстық және әкімшілік кодекстерді жүйесіз қолдануына қатысты алаңдаушылық білдірді.
Екі жақты кездесулер барысында, АҚШ өкілдері Үкіметті жеке тұлғалардың діни сенімдерін бейбіт білдіру және дінді еркін ұстану құқықтарын құрметтеуге шақыруды жалғастырды. АҚШ өкілдері «экстремизмге» және басқа да діни бостандық мәселелеріне қатысты тиянақсыз жазылған заңдарға, олардың ауқымы кең болғанына және билік органдарына, әсіресе жергілікті деңгейде, оларды өз қалауынша қолдануға мүмкіндік беретін құқықтық терминдерінің нақты анықтамасының жоқтығына алаңдаушылық білдіруді жалғастырды. Олар үкіметті діни бірлестіктерді тіркеуге қойылатын ауыр талаптарды алып тастауға және діндарларға дінді тұту мүмкіндіктерін кеңейту үшін Дін туралы Заңға түзетулер енгізу бойынша басқа да шаралар қабылдауға шақырды. АҚШ өкілдері Үкіметтің діни ұйымдармен жер дауларында әділ және тең қарым-қатынас жасауға шақырды. Ұйымдастырушылардың өтініші бойынша қыркүйек айында АҚШ дипломатиялық өкілі АҚШ-тың діни төзімділікке қызығушылық танытып, қолдау көрсету мақсатында АҚДМ, ДІК , АҚШ-тағы конфессияаралық үкіметтік емес ұйымдар және Қазақстанның діни ұйымдары қауымдастығы демеушілік еткен көпконфессиялық семинарды бақылады. Елшілік әлеуметтік желілерде дін бостандығын құрметтеуге шақыратын түсіндіру жұмыстарын жүргізді.
Елшілік қызметкерлері көптеген діни қауымдастықтармен, олардың басшыларымен және діни сенім бостандығын жақтаушылармен түсіндіру жұмыстарын және байланыста болуын жалғастырды. Олар зорлық-зомбылық экстремизміне қарсы күресте діни сенім бостандығының маңыздылығын атап өтті және діни сенім бостандығын одан әрі шектеуге қатысты алаңдаушылығын білдіріп, барлық азаматтар тіркелген діни топтың құрамына кіретін-кірмейтініне қарамастан бейбіт діни шараларды ұйымдастыруы үшін тиісті заңдар мен нұсқаулықтарды реформалауға шақырды.