Разия (жеке тұлғаны қорғауды қамтамасыз ету мақсатында аты өзгертілді) Қазақстанда автомобиль жолының бойында орналасқан бұталардың артына әр машина өткен сайын жасырынып отырды. Ол тап болған құлшылық жағдайдан қашып кетуге бел байлады, және ол оның «иесі» артынан еріп қудалап жүрер деп және бірнеше айға созылған қамауда болған мәнін жоғалтқан күнделікті өміріне қайта оралуы мүмкін деп қорықты. «Мен қатты тондым, мен өзімді басыңқы, шаршаңқы және үрейлі сезіндім. Бар болғаны қалағаным – бұл өте жаман, қорқынышты адамнан алыста болу», – деп есіне алады Разия.
Оның қорқынышты сынағы Разия Интернет кеңістігінде отырған кезде жұмысқа қабылдау туралы хабарландыруды көргенненбасталды. «Мен тұрған ауылда [Қазақстанда] жұмыс болған жоқ, сондықтан мен жақын маңдағы ірі қалада ақша табу үшін осы мүмкіндікті жіберіп алмайын дедім. Мен ол жерге алғаш келгенімде де ештеңеге күдіктенбедім», – деді Разия.
Бірінші күні иесі оның жеке басын куәландыратын құжаттарын рәсімдеу үшін алды, бірақ содан кейін оларды қайтармады. Ол қаланың шетіндегі алыс ауданда орналасқан қонақ үй-мейрамхана және бар кешенінде аспазшы, тазалаушы және даяшы болып жұмыс істеу керектігін білді. Оған ақы төлейтін уақыт келген кезде, иесі кейін төлеуге уәде берді, бірақ ақыры төлемеді. Разия тамақтану және тұрғын үй мәселелерінде оған тәуелді болды. Ол өзін тұзаққа түскендей сезінді және одан өте қатты қорықты, және, әрине, ол оған қарсы тұру үшін тым үрейлі жағдайда болды.
Оның қозғалыста шектелмегеніне қарамастан, ол психикалық мәжбүрлеуге тап болды. Үй иесі оны үнемі бақылап отырды, бұл клиенттерге көмек үшін жүгінуді қиындатты. Екі полиция қызметкерлері мейрамханаға келген кезде, Рәзия осы мүмкіндікті пайдалануды шешті. «Үміттен құр қалып, мен өз тамырларымды кесіп жібердім. Мен осылайша полиция қызметкерлерінің назарын аудартамын деп үміттендім. Өте ұялдым, алайда осы берілген сәтте бұл тығырықтан шығудың жалғыз мүмкіндігі болып көрінді», – деді Разия. Оның дауысын естіген полиция қызметкерлері асүйге баса-көктеп кірді, осы кезде Разия оларға оған ақша төленбейтінін және оның бұл жерден кете алмайтынын айтты. Бірақ, оның тполиция қызметкелері оның иесіне ақысын төлесін деп айтып, кетіп қалыпты. Сол түні иесі оны ұрып-соғып тастады және ол Разияны осы жерден де нашар жерге сатамын деп қорқытқан кезде, ол қашуға шешім қабылдады. Бірнеше түн өткен соң, үй иесі масайып, ұйықтап жатқан кезде, ол өзінің жеке куәлігін оның бөлмесінен алып шығып, ашық тұрған терезе арқылы қашып кетті. «Өте қараңғы, суық және қорқынышты болды, бірақ сол жерде қалу да мүмкін емес еді», – деді Разия.
Разия түні бойы жүріп, келесі күні жақын жердегі қалаға жетті. Ол өте қатты ұялды, сондықтан бұл жағдай туралы ешкімге айтпауды шешті. Разияны оның жақын жерде орналасқан қала маңындағы туыстары паналауға кіргізді, содан кейін ол соның үйінде қарт әйелді күту бойынша жұмыс тапты. Разия өзінің басынан кешкенін сол әйелдің ұлына айтқан кезде, ол оған «Родник» үкіметтік емес ұйымы туралы ақпараты бар парақшаларды берді. 2001 жылдан бастап «Родник» әйелдерге, балалар мен жастарға оларды қанаудан және зорлық-зомбылықтан қорғау үшін қолдау көрсетті. АҚШ АМР (USAID) «Родник» ҮЕҰ-ға 2006 жылы баспана ашу үшін қаржылық қолдау көрсетті және содан бері олардың адам саудасына қарсы күрес жөніндегі күш-жігерін қолдауды жалғастырып келеді. «Родник» Қазақстан үкіметінен баспананы күту үшін грант алды және 2016 жылдан бастап адам саудасының құрбандары үшін үкіметпен қаржыландырылатын алғашқы баспана болды. Разия өзінің сенімсіздігін кейінге қалдырып, берілген телефон нөмірі бойынша қоңырау шалды. «Біз алғаш рет Разияны көрген кезде, ол өте үрейлі болды, дірілдеп отырды және қастық ойлаған адам оны тауып алады деп алаңдап отырды. Ол бізден оны қорғауды өтінді, сондықтан оған біздің баспанамыздан орын бердік, ол бұл жерде көмек ала алады және қауіпсіз жерде бола алады», – деп еске алады «Родник» ҮЕҰ басшысы Нина Балабаева.
«Родник» оның жағдайы туралы жергілікті полицияға хабарлады, алайда Разия өзінің бұрынғы жұмыс берушісіне қарсы сот ісін қозғағысы келмеді. «Родник» ҮЕҰ үйлестірушілерінің бірі бұл әдеттегі үрдіс болып табылатынын және адам саудасының барлық дерлік құрбандары іс қозғаудан бас тартады деп атап өтті, өйткені олар қорқады немесе ұзақ сот процесін бастан кешіргісі келмейді.
Разия былай деді: «Менің бұрынғы жұмыс берушім мені тауып алады деп қорқып қалдым, сондықтан барлық әлеуметтік желілерден менің профилімді жойып тастадым, шаш үлгімді өзгерттім және басқаша көріну үшін шляпалар киіп жүрдім. Маған адамдарға сенуді бастау және өз өмірімді ретке келтіру үшін көп уақыт қажет болды».
Разия тігуге деген махаббаты қайтып келген кезде табысқа жете бастады. «Олар маған тігін машинасын берген кезде, мен дереу баспанадағы креслоларды қаптайтын тыстар тіге бастадым. Мен жаңа бірдеңе жасауды жақсы көремін, өйткені бұл маған өзімді жақсы сезінуге мүмкіндік береді және бұл үмітімді толығымен жоғалтқан ауыр кезеңдерім туралы ойламауыма көмектеседі», – деп атап өтті Разия.
Ол адамдар, атап айтқанда, жастар өздерін қорғау үшін адам саудагерлерінің құрбандарды құлдыққа алдап түсіру үшін қолданатын әдістері туралы хабардар болуы керек дейді және жұмысқа орналасу ұсыныстарын қабылдамас бұрын оларды сыни тұрғыдан бағалау керек дейді. «Өкінішке орай, мен өзімнің жеке тәжірибемде әркім адам саудасының құрбаны болуы мүмкін екенін түсіндім. Әсіресе ауылдық жерлердегі жастар осал болып келеді, өйткені олардың тәжірибесі жоқ және олар ақша әкелетін жұмыс туралы кез келген ұсынысты қабылдайды», – деді Разия.
2019 жылғы қыркүйекте АҚШ АМР (USAID) Орталық Азияның бес елінде Винрок Интернешнл (Winrock International) жүзеге асыратын Орталық Азиядағы Қауіпсіз Көші-қон жобасын жүзеге асыруға кірісті. Осы бесжылдық жобаның мақсаты тірі қалған құрбандардың мүмкіндіктерін кеңейту, қызметтердің тиімділігін қамтамасыз ету, деректер мен саясатты жетілдіру, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен, азаматтық қоғаммен және жеке сектормен тығыз ынтымақтастықта жұмыс істейтін, аса осал жағдайдағы әлеуметтік топтарды қорғау үшін жүйелер құру жолымен адам саудасына қарсы күрес болып табылады.
АҚШ үкіметі АҚШ АМР (USAID) халықаралық көші-қон ұйымымен әріптестік қарым-қатынас орнатқан 2001 жылдан бастап адам саудасына қарсы күресте Қазақстанмен ынтымақтасады. 2004 жылдан бастап, АҚШ Мемлекеттік департаментінің есірткі заттарының халықаралық айналымына және құқық қорғау қызметіне қарсы күрес бөлімі Адам саудасы туралы істерді тергеу, адам саудагерлерін сотта қудалау, сондай-ақ адам саудасына қарсы күрес жөніндегі заңнаманы жетілдіру үшін елдегі құқық қорғау органдарының әлеуетін нығайту мақсатында 3,5 миллион АҚШ долларын инвестициялады.
COVID-19 коронавирустық инфекция пандемиясы ерекше осал жағдайдағы әлеуметтік топтар үшін қауіп-қатерді одан әрі ушықтырды, өйткені көшіп-қонушылар шекарада немесе басқа елдерде жұмыс пен ресурстарсыз қалып қойды. Көптеген адамдар маусымдық жұмысқа немесе кең мүмкіндіктері бар жерлерге бара алмады. Бұл мысалы, Разия сияқты адамдар үшін пайдалануға шалдығу қаупін төндіреді. Адам саудагерлері пандемияға байланысты көптеген адамдардың бейхабарлығын және үмітсіз жағдайын теріс пайдаланады. COVID-19 коронавирустық инфекцияның пандемиясын, сондай-ақ оған байланысты қозғалудың шектеулерін ескере отырып, АҚШ АМР (USAID) қаржыландыратын Орталық Азиядағы қауіпсіз көші-қон жобасы көшіп-қонушыларға өздерін қорғау және пайдалану мүмкіндігін болдырмау үшін ақпарат беру бойынша жұмыс істейді.
Қалыпты өмір салтына оралу, сондай-ақ адамдармен өзара іс-әрекет жасау Разия үшін нақты сынақ болды. «Мен қашып кете алдым, себебі менің қашып кетуге батылдығым жетті және, соңында көмек алдым, бірақ мен әлі күнге дейін мәжбүрлі жұмыспен айналысатын адамдар көп қой деп ойлаймын?»,- деді Разия. Орталық Азиядағы қауіпсіз көші-қон жобасы алдау мен пайдаланудың осы түрін болдырмауға және оның құрбаны болғандарға көмек көрсетуге бағытталған.
Мәжбүрлі еңбек құрбандарының көпшілігі мұндай жағдайда не істеу керектігін білмейді. Егер сізге көмек қажет болса немесе сіз мәжбүрлі еңбек немесе адам саудасы жағдайларын сезсеңіз, төменде көрсетілген нөмірлер бойынша қоңырау шалыңыз:
Қазақстан
11616-Бүкіл ел бойынша қызмет көрсетушілерге жататын Қазақстандағы ұлттық жедел желі
+7 7252 500785 – Шымкентте және Түркістан облысында «Сана сезім» ҮЕҰ
+7 727 3961938 – Алматы және Алматы облысындағы «Родник» ҮЕҰ
+7 7172 370 880 – Астанада «қорғау» ҮЕҰ
Қырғызстан
1899 (стационарлық телефон, егер қоңырау Бішкектен келсе); 0(800) 000189 (ұялы телефон); +996 559 189900 (WhatsApp)
АС құрбандары шұғыл желіге қоңырау шала алады немесе WhatsApp арқылы +996 559 189900 телефон нөмірі арқылы хабарлама жібере алады, осы оқиға туралы хабарлау үшін операторлар ХКҰ мен тиісті үкіметтік мекемелерге әрі қарай қарау үшін хабарласады.
+996 551 512640; +996 552 512640; +996 702 996615 – «Сезім» дағдарыс орталығы АС және үйдегі зорлық-зомбылық құрбандарын қоса алғанда, қауіп төнген әйелдерге баспана, психологиялық және заң көмегін ұсынатын жетекші ҮЕҰ болып табылады. Телефон арқылы сөйлесу мүмкіндігі жоқ болса, құрбандар өздерінің парақшалары арқылы Facebook көмек сұрай алады: https://www.facebook.com/CrisisCenterSezim/
Тәжікстан
+8 900 800 800 – Тәжікстандағы АС құрбандары үшін «сенім телефоны» байланыстары
+992 37 235-03-84 – Тәжікстан Республикасы Еңбек, көші-қон және халықты жұмыспен қамту министрлігінің «сенім телефоны»
+ 992 93 174 97 98 – адам саудасының құрбандарына көмек көрсететін «Фемида» ҮЕҰ байланыс деректері
Түрікменстан
+993 12 450911 – адам саудасының құрбандарына арналған жедел желі
Өзбекстан
10 07 – адам саудасының құрбандарына көмек көрсету үшін Бас прокурордың жедел желісі.
+998 (95) 143 94 94, iarepublic.uz@gmail.com – көшіп-қонушылар мен адам саудасының құрбандарына қолдау көрсететін «Истикболли Авлод» (Istiqbolli Avlod) ҮЕҰ байланыс және жедел желісі.
1164-ішкі істер министрлігінің жедел желісі